Penelope: de odyssee van Judith Vanistendael

HET WEEFSEL
Penelope is net zo een boek. Een beeldverhaal van trillend vlees en jachtig bloed, van verscheurende ambitie en breekbare keuzes. Judith Vanistendael verbeeldt in Penelope niet alleen adembenemend mooi het lijden en de onuitwisbare gruwel, de hartenpijn en de leegte die in een mens kan groeien. Haar boek ontsteekt in die duisternis ook dwaallichtjes die samen een fonkelende vertelling maken. Penelope haakt prachtig in elkaar, als een weefsel waar zwaarte en lichtheid, humor en ontroering kleine in elkaar grijpende visioenen als een gebroken Mariabeeldje, Mariah Careys monsterkersthit, het werk van de Canadese kunstenaar David Altmejd en de Odyssee aan elkaar knopen.

De Odyssee, Judith!
Judith Vanistendael: (Lacht) Ik zag dat heel wat auteurs op een gegeven moment een klassiek verhaal onder handen nemen. Die klassiekers zijn referentiepunten, maar hebben we eigenlijk wel een flauw idee waar ze precies voor staan? Dan heb ik beslist om zo een verhaal maar eens echt te gaan lezen. Hard labeur, hoor, die Odyssee. Een beetje moeilijk, soms repetitief en langdradig, en dan ineens waanzinnig hedendaags. Ik was vooral verbijsterd over de positie van de vrouw. Hoe misogyn die samenleving was. De Grieken hebben de democratie uitgevonden – olé olé – maar het kwam zelfs niet in hun hoofd op om een vrouw daaraan te laten deelnemen. Dan heb ik me de vraag gesteld: welke relevantie heeft de Odyssee nu? Vier jaar geleden dan, voor de #MeToo-beweging.

Daar ga je wel op aangesproken worden.
Vanistendael: Ik heb in Frankrijk al verschillende interviews gedaan, en die gaan allemaal over #MeToo! Ik heb een vrouw als hoofdpersonage genomen, omdat dat de zaken op scherp stelt. In essentie gaat Penelope over de spanning tussen je zelfontplooiing en je gezin. Die zelfontplooiing is bij Penelope heel gewichtig, want ze redt mensenlevens. Dat is een prachtig alibi. Wie kan daartegen zijn? En de Odyssee was natuurlijk supergeschikt, omdat die het omgekeerde verhaal vertelt. Daar is het de man die vertrekt en de vrouw die achterblijft. Odysseus wil zogezegd heel graag naar huis, ondertussen is hij wel twintig jaar weg. En heeft hij seks met andere vrouwen, beleeft hij spannende avonturen en krijgt hij weergaloze banketten voorgezet. En zijn vrouw Penelope wacht en wacht en wijst alle aanbidders af…

Jouw Penelope wacht niet. Op tien jaar tijd onderneemt ze 32 buitenlandse missies. Gelukkig is er nog haar onnoemelijk liefdevolle man Otto.
Vanistendael: Otto is perfect! Zoals Penelope in de Odyssee ook redelijk in de buurt van fantastisch komt. Otto moest wel de meest liefdevolle vader en man zijn die je je kon voorstellen. Als hij vervelend zou zijn, goed, bon débarras. Maar nu heeft Penelope geen enkele reden om wat ze thuis heeft kapot te maken. Otto is echt iemand waarvan je denkt: ‘Daar zou ik onmiddellijk mee willen trouwen. Als Penelope weg is, kom maar af. En die dochter is eigenlijk ook supergeestig, geef die ook maar.’ (Lacht) Alleen de mama, die een tikje gemeen is maar vooral eenzaam en aandoenlijk, en Penelope’s tweelingzus zijn een beetje vervelend. Zij is Penelope zoals ze zou moeten zijn. Al heb ik Penelope liever dan haar zus. Ik word altijd wat ongemakkelijk van mensen die het allemaal voor elkaar hebben. Natuurlijk is dat ook maar een masker, iedereen strompelt door het leven. Maar toch. Misschien is dat omdat ik zelf het gevoel heb voortdurend op mijn bakkes te gaan.

DE AUTOBIOGRAFIE VAN DE EMOTIE
Dat doet ze met Penelope allerminst. Het is wonderlijk hoe ze het bloed in Aleppo weerspiegelt in dochter Helena’s eerste maandstonden. Hoe ze in de holte van een “abstracte Maria, zo een beeldje dat je kan kopen op de kerstmarkt” een mal voor alle moeders vindt. Hoe ze die holte in de “enge sculpturen” van David Altmejd, “als holle kristallen uit de kitschwinkel, waar hij viezig haar op kleeft” laat echoën. En in het gelaat van Penelope zelf, door het altijd nakende afscheid als een leegte uitgevreten. “Penelope was heel moeilijk juist te krijgen,” vertelt ze. “Haar zus was er onmiddellijk als personage. Net als de moeder en Otto. En de dochter was ook gemakkelijk, want ik had, toen ik vier jaar geleden met het boek begon, thuis een dertienjarige rondlopen die zich gedroeg als een leuke, onuitstaanbare puber. Maar Penelope niet, omdat ze eigenlijk iets verschrikkelijks doet. En ik wou dat dat niet zo overkwam. Dat je begrip kon opbrengen voor haar beslissing.”

Dat personage is gegroeid?
Vanistendael: Ja, Penelope was een verhaal aan het schrijven dat ik niet geloofde. In het begin was ze een pure bitch, met een streng kapsel, een haakneus en strakke kleren, maar dat was niet geloofwaardig. Dan heb ik gezegd: “Ja, sorry, maar dat spelletje gaat niet door. Ik geef je een andere neus en ik laat je andere dingen zeggen.” Ik ben wel de baas. Als een personage een verhaal dreigt voort te brengen dat ik niet wil, dan grijp ik in. Het zijn mijn poppen, ik kneed ze.

Ben je een controlefreak?
Vanistendael: Naar het schijnt. (Lacht) Anderen zeggen dat, dat ik obsessief met die boeken bezig ben. Voor mij voelt dat niet zo, ik heb vaak het gevoel alsof ik niks onder controle heb. Anderzijds weet ik wel dat ik bepaal wat er gebeurt. Dat idee van het personage dat het verhaal schrijft, nee, het zijn nog altijd jouw hand en jouw brein die het maken.

Over de gedichten van Otto, die Bernard Dewulf voor je schreef, heb je wel geen zeggenschap gehad?
Vanistendael: Nee, maar dat was wel Bernard Dewulf, hè! Ik was zo vereerd dat hij dit wou doen. En natuurlijk schrijft hij de perfecte gedichten. Otto is ook gebaseerd op hem, of toch op zijn teksten voor De Standaard. Ik ken hem niet, maar in mijn hoofd is Bernard Dewulf perfect. Als schrijvende papa en echtgenoot getuigen zijn stukjes van zo’n ongelofelijke liefdevolheid, schoonheid en warmte.

Ik vind de taal in het algemeen trouwens heel juist in Penelope. Ik schrik er altijd van hoe goed je erin slaagt om je dialogen natuurlijk te houden.
Vanistendael: Daar is hard aan gewerkt, hoor. De losse dialogen uit mijn vorige boeken zijn helemaal weg. Ik ben daar nochtans niet spontaan goed in. De voice-over, de innerlijke stem van Penelope, heb ik door mijn vader (schrijver Geert van Istendael, ks) laten nalezen. Hij lag op de grond van het lachen. Zo totaal melodramatisch-pathetisch-filosofisch was die tekst. Ik heb hem helemaal moeten uitpuren. Ik wou geen vulling. Alles, elke dialoog, elke tekstballon, moest betekenis hebben.

Een essentie die je probeert te vatten in – voor jouw doen – een luttele 150 pagina’s.
Vanistendael: Ja, aanvankelijk was dat een oplossing voor mijn schouder (die Judith Vanistendael tijdens haar kleurpotlodenextravaganza voor Mikel in de vernieling had getekend, ks). Ik ben al snel drie jaar bezig aan een boek, anderhalf jaar doe ik over het tekenen. Knettergek werd ik daarvan. Dat is echt een gevecht tegen mezelf. Dit boek was klaar voor ik er erg in had.

De vloeibaarheid van aquarel past ook mooi bij het verhaal.
Vanistendael: Vond ik ook, ja! Nu, dat leggen van die lagen over het beeld, dat had ik vijf jaar geleden niet gekund. Het zou één grote smurrie zijn geworden. Nu kan ik een vlek zetten en dat is de perfecte vlek. Dat is training, een soort flow, waarbij je hersenen bijna automatisch de keuzes maken die je moet maken. Dat creëert ruimte in mijn kop, waardoor ik aandacht kan hebben voor complexere dingen. Voor hoe ik de sequenties organiseer, voor de tekst, voor wat ik echt wil met het medium.