Afrofuturisme: ‘Kunnen we machtig zijn zonder te domineren?’

Het Afropolitan Festival verzamelt dit jaar gasten als Femi Kuti, Rokia Koné, Saul Williams en Reinel Bakole rond het centrale thema 'afrofuturisme'. Een belangwekkende stem die daarover haar licht laat schijnen, is schrijfster en centrale literaire gast Léonora Miano.

Léonora Miano is de auteur van een inmiddels indrukwekkend oeuvre van meer dan twintig romans. Haar eerste twee romans L'intérieur de la nuit en Contours du jour qui vient werden bekroond met onder meer de Prix Goncourt des Lycéens. La saison de l'ombre kreeg de Prix Femina. In haar grote Afrikaanse roman Rouge impératrice uit 2019 en het essay Afropea : utopie post-occidentale et post-raciste uit 2020 laat ze zich op uiteenlopende manieren uit over Afrika en Afrikanen in de wereld.

Miano groeide op in Kameroen en is sinds enkele jaren thuis in de Togolese hoofdstad Lomé, vanwaar ze met ons vooruitblikt naar het gesprek in Brussel, dat ze kent van eerdere literaire gesprekken. “Togo was voor mij een coup de coeur,” vertelt Miano, “en biedt me op dit moment meer rust dan Kameroen, omdat ik daar iets te bekend ben om een gewoon leven te leiden.” Maar Togo was voor Miano ook een terugkeer naar Afrika, en naar een levenswijze die ze nog kende van toen ze klein was. Want tussen Kameroen en Togo in woonde Miano twintig jaar in Frankrijk, waar ze op haar achttiende belandde. “Ik wilde toen helemaal niet naar Parijs, maar als achttienjarige gehoorzaamde ik mijn ouders die mij daar wilden laten studeren. Ik ben er ingehaald door het leven: ik kreeg heel vroeg een kind, en voor mij was het beter dat in Frankrijk op te voeden, want dat was nog tijdens mijn studies en ik was niet getrouwd.”

Miano is nog altijd gehecht aan het land waarin ze haar kind opvoedde en heeft ook nog altijd de Franse nationaliteit. “Dat laat me toe nog altijd kritisch over Frankrijk te schrijven,” lacht ze. Dat deed ze onder meer in het autobiografische Stardust, over haar precaire verblijf als jonge moeder in een Parijs' re-integratiecentrum. Stardust verscheen pas in 2022, hoewel het al 25 jaar eerder geschreven was. “Ik schreef het toen om de beproevingen die ik doormaakte te ventileren, en omdat ik het onderwerp nooit was tegengekomen in de literatuur. Maar ik vond het geen goed idee om het meteen te publiceren. Ik wilde in de media niet voor altijd het etiket van 'de sans-papiers van Saint-Germain-des-Prés' opgeplakt krijgen.”

Nadat ze er als jonge moeder toch in slaagde haar studies Angelsaksische literatuur af te maken, werd Miano alsnog zelf schrijfster. “Ik wil eigenlijk nog altijd liever zangeres worden als ik later groot ben. (Lacht) Maar schrijven deed ik al toen ik klein was. Het nam op een bepaald moment zo'n plaats in in mijn leven dat het geen zin meer had om het alleen voor mezelf te blijven doen.”

Zwarte kosmos

Het thema van het zesde Afropolitan Festival is 'afrofuturisme', een stroming die halfweg de vorige eeuw ontstond in de Afrikaanse diaspora, en die vandaag hernieuwde belangstelling geniet. Met de baseline 'Legacies from the black cosmos' viert Afropolitan de kracht van de verbeelding van zwarte gemeenschappen om nieuwe werelden te creëren. Maar afrofuturisme is niet hetzelfde als afrosciencefiction. Is afrofuturisme in de literatuur een poging om een nieuwe visie op 'Afrika' te ontwikkelen, los van het (beeld van) Afrika dat door het Westen is misvormd, en zo via fictie tot een nieuwe werkelijkheid te komen? Miano: “Ik ga nog niet alles onthullen, maar ik wil wel nadenken over die term 'afrofuturisme'. Hoe kunnen we die gebruiken, wetende dat het futurisme, zoals geïnitieerd door Filippo Marinetti en het 'Futuristisch manifest', een erg specifiek Europees project uit het begin van de vorige eeuw was, dat niet helemaal los kan worden gezien van het fascisme? Ik nodig mensen uit om daar kennis van te nemen en te kijken welk vocabularium ze willen gebruiken.”

Zelf heeft Miano lang eerder realistische, actuele boeken geschreven, om zich nadien te richten op het verleden en de herinnering, om te begrijpen waar we vandaan komen. “Daarna is de toekomst in beeld gekomen. In een poging om een nieuwe wereld te bouwen en om de maatschappij en menselijke verhoudingen in de toekomst vorm te geven. Ik wil onderzoeken wat de mogelijke toekomsten zijn die we ons kunnen verbeelden. Het gaat dus niet alleen om het esthetische en poëtische van toekomst, maar om de emancipatorische dimensie van een toekomstverbeelding, die ons toelaat om af te wijzen wat ons vandaag doet lijden en ons verhindert dichter bij elkaar te komen.”

Afrikaans federalisme

Miano's magnum opus Rouge impératrice is zo'n grote Afrikaanse roman die zich in een toekomst afspeelt en zich loszingt van de vele paradigma's over politieke en persoonlijke machtsverhoudingen waar we nu in zitten. “Mij interesseert niet die materiële kant van de toekomst, de technologie. Ik wil bekijken of we in de toekomst kunnen genezen van onze demonen. Of we in staat zullen zijn tot echt broederschap in plaats van mensen te zien als beulen. Een andere vraag die me interesseert is of een machtig Afrika ook imperialistisch zou zijn en anderen zou proberen te overheersen. Zou het in staat zijn om een andere macht te zijn? Kunnen we machtig zijn zonder te domineren? En indien niet, moeten we dan wel macht nastreven?”

Het goede nieuws is dat Miano een vervolg op Rouge impératrice aan het schrijven is. “Dit verhaal is ook heel belangrijk voor mij omdat het heel diep resoneert met de aspiraties van een militante Afrikaanse jeugd die zich verlaten voelt door haar leiders. Met dit project wil ik kijken hoe we de aspiraties van de huidige Afrikaanse jeugd kunnen realiseren. Is panafrikanisme of Afrikaans federalisme mogelijk? En moeten we dat dan denken in politieke of in culturele termen? De culturele invulling gaat ervan uit dat alle Afrikanen dezelfde culturele onderbouw hebben, maar daar ben ik niet van overtuigd. Als je een federalisme baseert op etnisch-cultureel of identitair essentialisme, dan zal je mislukken. Want dan kom je snel in de buurt van fascisme, en sluit je mensen uit die er nu al zijn – want de hele wereld is in Afrika vertegenwoordigd. Het is rationeler om de Afrikaanse samenwerking politiek te benaderen. Waarom is het goed voor Afrikanen om zich te verenigen? Ons continent is te divers om het over een identiteit te hebben. Interessanter lijkt het me te kijken naar gemeenschappelijke belangen, naar manieren om samen meer te wegen, met respect voor onze verschillen.”

Het Afropolitan Festival vindt plaats van 19 tot en met 21 mei in Bozar. Léonora Miano spreekt er op 20 mei (16.30u), www.bozar.be