De lange weg naar Brussel 2030: ‘We hebben een stadsproject nodig voor na de pandemie'

In 2030 is het aan het dan jarige België om een Europese Culturele Hoofdstad af te vaardigen. Brussel is nadrukkelijk geïnteresseerd, en 'chargés de mission' Hadja Lahbib en Jan Goossens komen al naar buiten met de eerste plannen, zoals culturele zomerbiënnales en uitgebreide stadsbevragingen. Allianties met andere Belgische steden zijn niet uitgesloten.

Het jaar 2030 lijkt nog veraf, maar Hadja Lahbib en Jan Goossens zijn er al dagelijks mee bezig. Op vraag van het Gewest bereiden zij de kandidatuur van Brussel als Europese Culturele Hoofdstad voor. Een kandidatuur die het duo dat elkaar al een aantal jaren kent zo breed mogelijk gedragen wil zien.

Lahbib werd in 1970 geboren in Boussu bij Bergen in de Borinage, waar haar vader in 1947 arriveerde als mijnwerker. Op haar tweede verhuisde ze echter al naar Brussel, waar ze lang woonde in het Coca-Colagebouw op de Jacqmainlaan. Ze studeerde aan de ULB en woonde ook tien jaar in Luik, voor ze naar Brussel terugkeerde. Lahbib is regisseur en journaliste en maakte al tal van documentaires en cultuurprogramma's zoals Tout le Baz'Art op RTBF en Vlaamse Kaai op Arte. Ex-KVS-directeur Jan Goossens (1971) staat dan weer op het punt om in september terug te keren na zes jaar het Festival de Marseille te hebben geleid.

In februari kregen beiden van het Brussels Gewest een mandaat om de kandidatuur van Brussel als Europese Culturele Hoofdstad in 2030 voor te bereiden. Uit elf dossiers werd het hunne gekozen. Ze vullen de voltijdse equivalent elk halftijds in als duobaan. Zo kon Lahbib nog aan haar documentaire over Adamo blijven werken die eind mei bij RTBF te zien is, en is Jan Goossens ook nog actief voor het festival Dream City in Tunis.

Hoe komt het dat jullie een team hebben gevormd?
Hadja Lahbib: Ze hebben ons niet samen gezet, hoor (lacht). We hebben elkaar gekozen. Als boodschapper van de culturele sector heb ik er altijd op gelet Brussel niet voor te trekken, maar er is nu eenmaal zoveel interessants aan de hand! Nu ga ik dat ook op een andere manier promoten.

En Jan en ik zijn van dezelfde leeftijd. Toen de KVS zich tijdens de renovatie van zijn gebouw opende naar de wijk in Molenbeek waar ik ooit naar school ging, door theater te maken in de Bottelarij, vond ik het fantastisch hoe een theater ook een spiegel kon zijn van de stad. Ook in Marseille heb ik gezien hoe Jan daar werkt met dezelfde openheid.JAN GOOSSENS: Voor mij is Hadja een van die mensen die mij tijdens mijn traject in de KVS heeft doen beseffen dat er ook buiten de Nederlandstalige gemeenschap zoveel creatieve persoonlijkheden in deze stad rondlopen die ik eerder niet kende. Toen ik vertrok naar Marseille was het dus al met de intentie om bij mijn terugkomst nog meer bij te dragen aan een project dat van bij het begin de communautaire grenzen overstijgt, het volledige gewest behelst, en de link naar Europa legt.

Toen minister-president Rudi Vervoort na de aanslagen aankondigde dat Brussel zich kandidaat zou stellen als Culturele Hoofdstad in 2030, trok dat meteen mijn aandacht. Zodra die ambitie ook in het regeerakkoord kwam, ben ik erover beginnen te praten met verschillende mensen, onder wie Hadja. En toen in oktober de oproep volgde – een dappere beslissing voor een regionale regering in het midden van een crisis – hadden we niet veel woorden meer nodig om er samen voor te gaan.

Zat er een rode draad in jullie kandidaatsdossier?
Lahbib: Een belangrijk principe is dat we er geen vuurwerk van één jaar van willen maken, maar een proces met artiesten en cultuur als motor voor andere maatschappelijke ontwikkelingen als stedenbouw, duurzaamheid, democratie, diversiteit en sociale gelijkheid. Sinds het concept van Europese Culturele Hoofdstad in 1985 werd gelanceerd door Melina Mercouri en Jack Lang stond de wereld niet stil. Tegen 2030 kan dat concept blijven evolueren en daar willen we op anticiperen en mee over nadenken. Samen met de bevolking van Brussel, de Belgen en de Europeanen. Ook om het beeld van administratieve politieke hoofdstad van Europa recht te trekken.

Goossens: Ons project is nog niet gedetailleerd omdat we het bottom-up willen creëren. We hebben nu een stadsproject nodig voor na de pandemie. Na de aanslagen heeft Covid de maatschappij en de culturele sector fragieler gemaakt. Maar ook de grote maatschappelijke transities die Hadja noemde, moeten we meenemen. Niet met grote woorden, maar met de kennis die daarover in Brussel aanwezig is.

Wat is de timing tot en met 2030?
Lahbib: Nog tot de zomer loopt Fase 0, waarin wij met één medewerkster de administratieve opstart en eerste ontmoetingen organiseren. Van september tot de lente van 2022 gaat Fase 1 van start, met de uitwerking van de eerste nota, een budget, een haalbaarheidsstudie en een concept van programmering. In 2024 moet de kandidatuur binnen, tegen 2026 moet Europa kiezen, en dan hopen we natuurlijk dat we kunnen doorgaan tot 2030 en zelfs daarna.GOOSSENS: In 2024 maakt de federale regering de Belgische kandidatuur in principe officieel met de organisatie van een wedstrijd waar kandidaat-steden aan kunnen deelnemen. Van de longlist maakt een internationale jury van twaalf experten, met ook twee Belgen, een shortlist. De landen van de shortlist kunnen dan nog hun dossier versterken en verdedigen voor een jury van de Europese Raad. Tenzij de Belgische regering zou beslissen om het zoals bij Brugge 2002 en Mons 2015 bij één kandidaat te houden.

Ook steden als Leuven, Luik, Gent of Hasselt hebben al in meerdere of mindere mate interesse getoond in de titel van Culturele Hoofdstad. In het kader van de tweehonderdste verjaardag van België gingen al stemmen op om iets samen te doen.
Lahbib: Brussel zal het hart zijn van onze kandidatuur, maar we willen ook uitbreken naar andere steden en de Duitstalige gemeenschap. We hebben in die zin al contacten gehad. We zullen tijdens de moeilijke jaren die volgen op een crisis niet concurreren, maar schouder aan schouder staan.GOOSSENS: Een aantal andere steden heeft al uitspraken gedaan en scenario's gelanceerd, maar nog geen enkele andere stad heeft zoals Brussel al echt concrete stappen gedaan. Maar een concurrentieel schema is oninteressant en wij zullen in ieder geval een Brussels project uitwerken dat de hand uitsteekt. Er zijn nu ook al regio's die kandideren als Culturele Hoofdstad. Voor 2028 bereiden bijvoorbeeld de voorsteden van Parijs een dossier voor.

Ondertussen kwam al een eerste keer de achttienkoppige werkgroep samen met Sigrid Bousset, Lisette Lombé, Loredana Marchi, Joanna Maycock, Fatima Zibouh, Olivier Alsteens, Bernard Foccroulle, François Schuiten, Louma Salamé, Joachim Declerck, Eric Corijn, David Murgia, Sammy Baloji, David Van Reybrouck, Ibrahim Ouassari, Caroline Pauwels, Anuna Dewever en Sévérine Provost.
Lahbib: En dat is geen namedropping. Toen we hen in november contacteerden, ervoeren we bij die heel diverse groep zoveel enthousiasme dat onze motivatie nog versterkt werd. Onze eerste vergadering was een online kennismaking, maar die gaf toch veel zuurstof aan iedereen. Iedereen wil eraan werken en bezit veel expertise.

Jullie hebben het over een proces op heel veel maatschappelijke vlakken. Maar hoe concretiseer je dat? Hoe kan cultuur bijvoorbeeld antwoorden aandragen voor het milieuvraagstuk?
Goossens: We hebben daar nu geen kant-en-klare antwoorden op, maar in Brussel en daarbuiten zijn heel veel artiesten en structuren daar al langer mee bezig. Neem de opgebouwde kennis op het vlak van diversiteit en duurzaamheid in het Kaaitheater, of de initiatieven op het vlak van nieuwe vormen van democratie waar een schrijver als David Van Reybrouck zijn schouders onder zet. En wat je toch ziet, is dat die acties vaak klein beginnen, maar al snel weerklank vinden en ingang in politieke besluitvorming. Dat accelereren, daar mee het hart van uitmaken, is een ambitie die we hebben.
Daarom zullen we de culturele sector en de civiele samenleving ook snel en uitgebreid consulteren om van BRUSSELS 2030 geen abstract project te maken. Concreet stellen wij voor om vanaf 2022 te werken op basis van een biënnale dynamiek. Het is de bedoeling om ieder even jaar een informele Zomer van Brussel te organiseren in nauwe samenwerking met zoveel mogelijk Brusselse cultuurhuizen en -partners.

Ook al vanaf 2022 komt er jaarlijks een stadsbevraging die doet denken aan burgerdemocratisering in de trant van de G1000. Eind augustus 2022 verenigen we honderd Brusselaars rond de grote vragen in het centrum van ons project, en leggen we hun bijdragen vast. In 2023 worden dat tweehonderd Brusselaars, en zo verder. In ieder oneven jaar zullen we dan investeren in reflectie met een open zomeruniversiteit, waarin Brusselse en internationale beleidsmakers, cultuurwerkers, academici, stadsexperten en bewoners samen plannen maken. Daarbij stellen we ook onze hoop op de Brusselse jeugd die de verschillende talen spreekt, de verschillende achtergronden vertegenwoordigt en zich vaak nadrukkelijk als Brusselaar identificeert. Via scholen, universiteiten, jeugdhuizen, culturele centra en verenigingen willen we die volwassenen van binnen tien jaar concreet engageren.

Hebben jullie ook bouwplannen?
Lahbib: Een Culturele Hoofdstad biedt altijd mogelijkheden op stedenbouwkundig vlak. Rijsel heeft er in 2004 zijn industriële friches mee aangepakt en een breed netwerk van opnieuw culturele Maison Folies opgezet. Wij denken in ieder geval niet aan grote iconische gebouwen, maar eerder aan wat Covid en telewerk voor gevolgen kan hebben in onze stad. De Europese Commissie kondigde al aan gebouwen af te stoten. Je kan je inbeelden dat gebouwen die in monofunctionele wijken leeg komen te staan een tweede leven zouden kunnen krijgen in het kader van een cultureel maatschappelijk project om iets aan die monofunctionaliteit te doen en de wijk ook 's avonds te laten leven.

Beschikken jullie nu al over financiële middelen?
Goossens: We krijgen een basisbedrag dat het Gewest zal vastleggen in de convenant die het met onze vzw in oprichting zal sluiten. Dat bedrag kan later nog door andere niveaus zoals de stad, de federale regering en Europese bronnen worden aangevuld, en ook door Brusselse ondernemers die in de stad willen investeren. Ook als we het uiteindelijk halen, komt de grote financiële inspanning trouwens niet van Europa. Europa kent de titel toe, geeft een beetje middelen, maar dat is niet de helft van het budget. In de lente van 2022 presenteren we al een eerste rapport aan de gewestregering, met ook een financiële planning voor tien jaar.