Chantal Akerman zou 70 zijn geworden: 'Tegendraads op alle vlakken'

Op 6 juni zou Chantal Akerman (1950-2015) zeventig geworden zijn. Amsterdam viert de bewonderde filmregisseuse met een groots opgezette tentoonstelling, maar hometown Brussel blijft helaas achter. Twee intimi bieden troost. “Wat een talent. Wat een uitzonderlijke figuur.”

Wie praat er vandaag nog over Chantal Akerman? Niemand, en dat is een schandaal. Akerman was niet de beste vrouwelijke regisseur, ze was een van de belangrijkste cineasten uit de filmgeschiedenis tout court.” Dat liet Céline Sciamma vorige herfst in BRUZZ optekenen in een interview naar aanleiding van haar bejubelde liefdesfilm Portrait de la jeune fille en feu. Alleen het eerste deel van haar stelling is aangedikt.

Sinds Chantal Akerman vijf jaar geleden uit het leven stapte, zijn er veel mooie dingen gezegd en geschreven over de Brusselse cineaste die op haar 25e doorbrak met Jeanne Dielman, 23 Quai du Commerce, 1080 Bruxelles. Toen de BBC in november peilde naar de beste films van vrouwelijke regisseurs, haalde die vormelijk en inhoudelijk baanbrekende film de derde plaats. Ook Les rendez-vous d'Anna en News from home stonden in de top 100. Le Monde noemde Akerman “de grootste cineaste ooit”, The New York Times sprak over “de evenknie van Jean-Luc Godard”. Vooraanstaande filmregisseurs als Todd Haynes, Gus Van Sant en Claire Denis hebben hun bewondering voor Akerman niet minder enthousiast verwoord dan Céline Sciamma.

Filmen, een manier van leven

Maandag opende in Amsterdam, in het oogverblindende filmmuseum Eye, een Akerman-tentoonstelling met alles erop en eraan: filmvertoningen, essays, de installaties waarmee ze op latere leeftijd ook de kunstenwereld inpakte. Een schitterend initiatief, maar had Brussel dit niet op poten moeten zetten – de stad waar ze bijna dag op dag zeventig jaar geleden werd geboren, de stad die ze zo mooi bezong in Toute une nuit, de stad waar ze ook Jeanne Dielman, Nuit et jour en Demain on déménage draaide?

Marilyn Watelet noemt het een delicate vraag. “Spijtig genoeg zie je vaak dat regisseurs, schrijvers en kunstenaars in het buitenland meer of eerder erkenning krijgen dan thuis. Nicolas Mazzanti, de conservator van Cinematek, plande wel een soortgelijk groot Akerman-evenement in Brussel, maar door omstandigheden is het er nog niet van gekomen. Hopelijk wordt het op een dag wel werkelijkheid.”

Watelet is een jeugdvriendin en jarenlange medewerkster van Chantal Akerman en zit in de Fondation Chantal Akerman. Die stichting waakt over haar oeuvre – de films maar ook de kunstinstallaties en de boeken – en probeert het in leven te houden. “Chantal zelf had het idee geopperd van zo'n fonds en was al in zee gegaan met Cinematek. Al haar films tot en met Jeanne Dielman waren al gerestaureerd. Na haar dood is de stichting geformaliseerd.”

De samenwerking met Cinematek stond in de sterren geschreven. “Dit is het verhaal van een lange vriendschap. Ik leerde Chantal kennen op een strenge, elitaire meisjesschool, vol leerlingen met wie we niets gemeen hadden. Tijdens het middaguur liepen we naar een van de vele bioscopen in de Nieuwstraat. Later ontdekten we het Filmmuseum (heden Cinematek, nr). We begonnen allebei aan een opleiding aan de filmschool Insas, maar zij noch ik maakte die af. In het Filmmuseum bekeken we soms tot drie films per dag en deden we tal van belangrijke ontdekkingen. Dat was onze filmschool.” Akermans creatieve kracht en vitaliteit verbazen Watelet tot op vandaag.

“Op haar 25e had ze Jeanne Dielman al gedraaid, en daarvoor al had ze zonder financiering Saute ma ville en Hotel Monterey gedraaid. Het moest vooruitgaan.” Tussen twee speelfilms door was er altijd wel een ander project: een documentaire, een installatie, een boek...

“Films maken was ook een levensstijl. Een manier om te reizen. De hele wereld hebben we afgeschuimd om films voor te stellen of films te draaien. Voor D'Est zijn we met een gehuurde auto van Brussel naar Odessa gereden. Onderweg filmden we af toe iets.”

Rond de keukentafel

Een andere Brusselse intimus is Eric de Kuyper, de schrijver van De hoed van tante Jeannot en de regisseur van Casta diva. “Toen ik in de jaren 1970 doctoreerde in Parijs, sliep ik bij haar op de sofa. Ik werkte in de jaren 1970 en 1990 intensief met haar samen. Een heleboel projecten, zoals de verfilming van twee romans van de Joodse schrijver Isaac Bashevis Singer, zijn nooit gerealiseerd.” Tot projecten die het grote scherm wel haalden, behoren Les rendez-vous d'Anna, de Proust-bewerking La captive en Demain on déménage. Eind juli geeft De Kuyper in Eye een lezing met als titel My life with Chantal en als ondertitel 'Rond de keukentafel'.

“Onze affiniteiten waren duidelijk. Een averechtse benadering van onze omgeving, om mee te beginnen. Tegendraadsheid tekende haar persoonlijkheid en haar werk. Chantal Akerman was geen conventionele filmmaker en ook geen conventionele vrouw. Het was prettig om met haar samen te leven. We hebben veel gelachen. Behalve in de drukkende laatste jaren. Achteraf beschouwd heeft ze dat bipolaire, manisch-depressieve altijd gehad. Het was de motor van haar creativiteit en productiviteit. Als jonge vrouw kon ze die tragiek overstijgen in fantastische creaties. Maar die strijd is niet vol te houden.”

In oktober 2015 benam Chantal Akerman zich van het leven. De Kuyper voelt zich wat ongemakkelijk bij de extra erkenning die haar postuum te beurt valt. “Het is wat wrang omdat ze het nooit gemakkelijk heeft gehad. Ze is niet van het ene succes in het andere gestapt.

Op papier ziet haar loopbaan er bijzonder indrukwekkend uit, maar vanzelfsprekend was het nooit. Als iconische feministische filmmaker werd ze vaak uitgenodigd door de Amerikaanse universiteiten. Maar financiële bijdrages om films te kunnen maken, zijn altijd uitgebleven in een Amerikaanse context. Van sommige mensen of instellingen had ze bij leven meer erkenning verdiend.”

De Kuyper is geneigd om “wat afstand te nemen van de mythevorming, van de heldenverering achteraf.” “Maar ik voel me wel verplicht te getuigen wat voor talent ze had, wat voor uitzonderlijke figuur Chantal Akerman was. Met al haar kwaliteiten en gebreken.”

Jeanne Dielman, 23 Quai du Commerce, 1080 Bruxelles is te zien op www.avilafilm.be en www.lumière.be. De kortfilm Family business is tijdelijk beschikbaar (6/6, 10.00 > 7/6, 17.00) via de Facebook van Cinematek.
Meer info Fondation Chantal Akerman.