Waarom gen Z nog (niet) naar Zappa zapt

Op 4 december 1993 overleed met Frank Zappa een van de markantste figuren uit de naoorlogse westerse muziekgeschiedenis. Maar wat betekent de nalatenschap van de visionaire Amerikaanse componist, muzikant en activist voor de generatie die toen nog niet geboren was? Of beter: wat zou ze kunnen betekenen?

Toen Zjakki Willems in 1970 het eerste Belgische concert van Frank Zappa (1940-1993) bijwoonde in het Paleis voor Schone Kunsten, nu Bozar, was hij amper 17 (en Zappa 29). Maar bijna 53 jaar later is hij er nog steeds niet over uitgepraat. De voormalige VRT-producer noemde zijn radioshow Cucamonga naar de multiculturele voorstad van Los Angeles waar Zappa zijn eerste opnamestudio had, om aan te geven dat de beste muziek geen grenzen kent. Later zou hij ook hommage-evenementen organiseren. Noem hem dus gerust een onvoorwaardelijke fan. Maar hij is ook een boomer. Dat besef dringt door als we een blik werpen op de affiche van Zappa. Yes. Yes. Yes., de tweedaagse met panelgesprekken, concerten en films die hij cureert in Bozar. Er zijn amper twintigers terug te vinden in het programma.

Willems heeft daar een goede reden voor: “Zappa is een studie op zich. Er zitten zoveel lagen in. Die kan je onmogelijk op het eerste gehoor doorhebben. Die eerste keer was ik zwaar onder de indruk, maar tegelijk snapte ik er niet veel van. Dat je elke keer nieuwe dingen ontdekt en zo weer nieuwe verbanden kan leggen, maakt zijn muziek uniek. Eigenlijk is zijn hele oeuvre één groot concept. Hij had het zelf over conceptual continuity en the big note. As je al die verbanden begint te zien, wordt het genot alleen maar groter.”

Zappa nam in de loop van zijn 35-jarige carrière 62 platen op. De familietrust voegde er na zijn dood nog 65 aan toe, waaronder tal van dubbelaars en box sets. “Begin er maar eens aan. Ook als muzikant. Zijn nummers zijn niet hapklaar. Je hebt tijd nodig om ze onder de knie te krijgen. De meeste gasten hebben dus al wat jaren op de teller staan. Dat helpt om naar het voorbeeld van Zappa zelf creatief met zijn materiaal aan de slag te gaan.”

Hedendaagse Michelangelo
Als gen Z’er vind je het tegenwoordig vanzelfsprekend om uiteenlopende genres te vermengen, maar Zappa deed het in een tijd waarin het vloeken in de kerk was. “Hij was niet alleen een voorloper,” vervolgt Willems. “Hij was er ook heel erg goed in. Als een soort van hedendaagse Michelangelo doorbrak hij het hokjesdenken. Naast componist, gitarist en bandleider was hij ook performancekunstenaar, filmmaker en activist. Met wortels in de klassieke muziek richtte hij zijn pijlen op de rock, omdat dat genre beter in de markt lag, maar intussen bleef hij gretig inspiratie plukken uit de klassieke wereld, de avant-garde en de experimentele jazz. Zoals Leonardo da Vinci, die ook vele disciplines beoefende, liet hij al die genres als een architect in elkaar overvloeien. Laat The Beatles door een symfonisch orkest brengen en het blijven The Beatles door een symfonisch orkest. Doe hetzelfde bij Zappa en het wordt een klassiek stuk.”

Onvoorspelbare bandleider
Zappa’s streven naar muzikale perfectie is legendarisch. Dat beaamt ook vibrafonist Pieter Claus. Met zijn Zappa-project Sinister Sister speelt hij straks een set met Robert Martin, de zanger-toetsenist-saxofonist die in de jaren 1980 deel uitmaakte van Zappa’s liveband. “Zappa selecteerde zijn muzikanten uit de beste Amerikaanse conservatoria, rekening houdend met hoe ze zouden functioneren en evolueren in zijn band. Voor tournees werd maandenlang gerepeteerd, zodat concerten een ongelofelijke flow kregen. Hij verwerkte ervaringen van de dag en zelfs grappen van het vorige optreden in het volgende. Popbands en klassieke orkesten spelen altijd dezelfde set. Zappa had vijf setlists. Zijn laatste band kende 120 nummers uit het hoofd, waarvan de helft met een complexe structuur en ritmiek. Vandaag is het onvoorspelbare en avontuurlijke, zeker in de pop en de rock, verschoven van de muziek zelf naar het showaspect. Op Tomorrowland valt er veel te vertellen over het decor en de belichting, maar wat moet je in godsnaam zeggen over de muziek?” Het lijkt precies zoals Zappa, die zich nooit liet afleiden door het spektakel rond de muziek, het ooit voorspelde: “The Tinsel Town aficionados. Come to see and not to hear.”

“Ik weet niet of ik mij zorgen moet beginnen te maken,” vervolgt Claus. “Maar ik zie ook weinig jonge mensen op jazzconcerten waar de nadruk ligt op doorwrochte composities. Ik ben er wel van overtuigd dat inhoudelijk sterke muziek overeind blijft. Net als op Beethoven en op Miles Davis zullen jonge mensen op Zappa blijven botsen. Al zal dat nu misschien eerder via algoritmes gebeuren dan via de platencollecties van familie.”

Het vrije woord
“Zappa schreef satirische teksten vol zelfspot en maatschappijkritiek, waar in zijn tijd vooral de rechtse goegemeente van wakker lag. Nu zouden ook sommige linkse wokers erover kunnen vallen,” verduidelijkt Willems waarom hij in zijn Bozar-hommage een panel over vrije meningsuiting heeft opgenomen. Naast de Britse Zappa-biograaf Ben Watson, een uitgesproken marxist, en de Nederlandse filmmaker Frank Scheffer neemt ook professor Koen Lemmens daarin het woord. Hij doceert aan de KU Leuven over vrije meningsuiting aan gen Z’ers. Het enige wat hij over Zappa weet is dat die in 1985 een memorabele hoorzitting hield in de Amerikaanse senaat toen enkele moeders-senatoren aangevoerd door Tipper Gore te expliciet naar seks verwijzende liedjesteksten van pakweg Prince en Sheena Easton wilden censureren. We citeren: “Het kopen van een lp van $8,98 geeft je niet het recht de voeten te kussen van de componist of de uitvoerder.” Hij noemde de eisen van de senatoren “een sinister zindelijkheidsprogramma om alle componisten en uitvoerende kunstenaars zindelijk te maken vanwege de teksten van enkelen.”

Lemmens snapt zijn argument. Het herinnert hem aan de film The people vs. Larry Flynt. “Daarin antwoordt de uitgever op de vraag waarom hij pornobladen uitbrengt: ‘Omdat ik een gore vetzak ben, en als gore vetzakken mogen zeggen wat ze willen, dan kunnen brave burgers zoals u op hun twee oren slapen.’” Lemmens heeft geen probleem met de “Parental advisory”-stickers, het uiteindelijke resultaat van de hoorzittingen: “Ten aanzien van volwassenen zijn ze wat paternalistisch, maar ze verbieden niets, geven alleen extra informatie.”

“Het grootste verschil met vroeger is dat in het tijdperk van sociale media meer mensen negatieve gevolgen ondervinden van de vrijheid van meningsuiting en dus minder graten zien in het beperken ervan. Ik probeer hun in mijn lessen uit te leggen waarom dat niet zo evident is en er, alhoewel we ten gronde niet van mening verschillen, een onderscheid bestaat tussen morele en juridische regels.”

Ook Zappa werd in 1986 verplicht “Parental advisory”-stickers te kleven op zijn volgende elpee: Jazz from hell … een instrumentale plaat.

30 jaar na zijn overlijden wijdt Bozar met Zappa. Yes. Yes. Yes. een tweedaagse (2 & 3/12) met talks, concerten en films aan Frank Zappa, www.bozar.be