De opmars van brede boekhandels: meer dan leesvoer op de plank

Snuisteren in lp-bakken, van een koffie nippen, planten kopen of een concert bijwonen, dan doe je vandaag toch gewoon in de boekhandel? Ook Brussel telt steeds meer 'bredere' boekenwinkels, waar de uitbaters vooral een ontmoetingsplek willen creëren. “Ik gruw van winkels waar je enkel in stilte tussen boeken kunt lopen.”

Wie het nieuwe BXL Central binnenwandelt, ziet meteen de collectie lp's die centraal staat en zo de aandacht opeist. In hoge kasten lopen muziek en literatuur in elkaar over: boeken en platen van allround woordsmeden zoals Nick Cave en Patti Smith staan er broederlijk naast elkaar.

BXL Central is het nieuwe paradepaardje van Bart van Aken, die bijna twintig jaar lang in Gent de bekende boekhandel Paard van Troje openhield. Daar verkocht hij behalve boeken ook in beperkte mate platen. “Hier doe ik zowat het omgekeerde,” zegt hij. De focus op muziek is niet onlogisch, want BXL Central bevindt zich in een ruimte van platenlabel PIAS. De uitgelezen boekenselectie bestaat vooral uit auteurs die Van Aken zelf goed vindt, en dat zijn steeds vaker vrouwelijke schrijvers, zoals Sally Rooney – van onder meer Normal people.

“Het voelt als thuiskomen,” herhaalt Van Aken enkele keren. In de jaren 1990 werkte hij een tijd voor PIAS en hij stond eerst achter de toonbank in een platenzaak, vooraleer de boekenwereld in te duiken. Intussen woont hij al enkele jaren in Lennik, in de brede rand rond Brussel. “Ik ben wat teleurgesteld in de evolutie van Gent in de laatste tien jaar,” zegt hij, terwijl hij zijn woorden wikt. “Het is een dure stad geworden, vooral voor de blanke hogere middenklasse. Dat begon benauwd aan te voelen, werkte negatief in op mijn creativiteit. Het was tijd om de fakkel door te geven. Ik vind Brussel boeiender, samenwerkingen opzetten gaat hier gemakkelijker en er hangt een vibe die nieuwe opportuniteiten stimuleert, ook op politiek gebied.”

Wie dat wil, kan in BXL Central een koffie drinken, naast een piano waar Nick Cave nog op heeft gespeeld. “Een café versterkt de sfeer, zo is er altijd leven in de winkel,” zegt Van Aken. “Ik gruw van winkels waar je enkel in stilte tussen boeken kunt lopen.” Daarom plant Van Aken ook concerten, in een zaal in de kelderruimte voor zo'n honderd man. “En we willen hier maandelijks afterwork-feestjes geven op vrijdag, met videoclips op de achtergrond, een concept dat in de Verenigde Staten populair is.” Ook filmvertoningen staan op de planning.

Die activiteiten moeten mensen helpen om de weg te vinden naar BXL Central, want de winkel ligt wat verstopt in de rustige buurt vlak bij het Stripmuseum. “Daarom moest ik een tijd nadenken voordat ik inging op de uitnodiging van PIAS. Maar ik besefte meer en meer dat ik niet in een winkelstraat wilde werken, maar in een kalme plek voor meerwaardezoekers.”

De verschillende activiteiten hebben ook financiële voordelen: niet alle eieren liggen in dezelfde mand en de winstmarge op horeca-activiteiten ligt hoger dan bij de verkoop van vinylplaten en boeken. Percentages geeft Van Aken liever niet, maar zijn eigen marge voor boeken is in ieder geval hoger dan die voor nieuwkomers, een voordeel van zijn jarenlange ervaring in de boekenwereld.
“Dat maakt het gemakkelijker om te concurreren met grote ketens. Als kleinere speler kun je ook flexibeler inspelen op veranderingen in de markt en je merkt dat meer mensen, zeker jongeren, liever naar lokale winkels gaan met een fijne sfeer. Toch is het voor nieuwkomers in de boekenwereld, met lagere winstmarges, niet eenvoudig om een onafhankelijke boekhandel op te starten.”

Vertragen

Replica in Molenbeek is zo'n andere nieuwkomer. Zaakvoerder Maren Vandenhende was eerder al actief in de literatuur­wereld. Sinds ongeveer een jaar combineert Replica de verkoop van Nederlands- en Engelstalige boeken met een koffiebar. “Onze winstmarge op boeken ligt tussen de dertig en veertig procent, voor onze horeca-­activiteiten is dat tachtig tot negentig procent. Maar omdat boeken duurder zijn, zijn ze verantwoordelijk voor een groter deel van onze omzet, zo'n zeventig procent,” zegt ze. Dat financiële aspect was niet de hoofdreden voor de koffiebar. “Ik ben zelf gesteld op plaatsen waar ik kan vertragen en tot mezelf komen. Onze buurt had bovendien nood aan een plek voor ontmoetingen.” Gemakkelijk is het wel allesbehalve. “Combineren is boeiend, maar ook keihard werken.”

Zo'n half jaar eerder dan Replica, midden 2021, opende Tram{e} de deuren in Vorst. In deze boekhandel met café zijn sociale binding en cohesie de toverwoorden. Een maatschappelijke missie die in lijn ligt met de vorige loopbaan van oprichter Frédéric Treffel. Hij werkte een twintigtal jaar als maatschappelijk werker, vaak met jonge slachtoffers en plegers van geweld. Jongeren met een zware rugzak kunnen nu ook terecht in Tram{e}, om bijvoorbeeld in het café of in de tuin een handje te helpen en zo op een ongedwongen manier hun vaardigheden te ontwikkelen.

“De winkel is ingericht als een soort woonkamer, zodat mensen zich thuis voelen en er gemakkelijk ontmoetingen plaatsvinden,” zegt Treffel. In die 'woonkamer' zijn er regelmatig activiteiten, zoals vernissages, leesclubs, concerten en lezingen, en schuiven mensen aan aan de centrale tafel om samen te werken. Artistieke projecten liggen Treffel, zelf kunstenaar, nauw aan het hart.
En dat samenwerken loont: toen Chiara Aquino Benitez haar eerste roman Si on est une femme convenable uitbracht, was ze gebaat bij de bundeling van krachten in Tram{e}. “Frédéric gaf me raad, een lokale illustrator maakte de cover en een videomaker uit de buurt draaide een promotiefilmpje,” legt ze uit.

De verkoop van boeken mag dan niet de absolute prioriteit zijn van Tram{e}, er ligt wel een uitgekiende selectie. “Bijna uitsluitend romans, met ruime aandacht voor fictie die op een originele manier kijkt naar de toekomst,” zegt Treffel. “Ik ben ervan overtuigd dat fictie helpt om een beter zicht te krijgen op de werkelijkheid en om oplossingen te bedenken voor reële uitdagingen.” Zestig procent van de boeken is gekozen door Treffel, de andere veertig door het cliënteel. “Ik wil die percentages nog omdraaien. We zijn echt een boekhandel voor de wijk.” Op dit moment is het aanbod vooral Franstalig, met alleen Nederlandstalige jeugdboeken, maar het doel is om volledig tweetalig te worden.

Tram{e} was een inspiratiebron voor Els De Clercq, die vorig jaar in oktober in Anderlecht de boekhandel Herbes Folles opende. Er is een kleine caféhoek, maar je kunt er ook planten kopen. “Ik wil een plek creëren waar mensen uit de buurt elkaar kunnen ontmoeten,” echoot De Clercq uitspraken van verschillende collega's. De keuze voor een boekhandel vloeit enerzijds voort uit een behoefte die ze zag in haar buurt, de Sint-Guidowijk. “Het is hier Sint-Gillis niet,” glimlacht ze. Anderzijds past het ook bij haar voorgaande traject, van haar studies Romaanse literatuur tot haar werk rond alfabetisering van volwassenen. Herbes Folles biedt ook een vitrine aan creaties van lokale artiesten.

Muziekselectie

Ook We Insist! Boutique zet lokale artiesten uitdrukkelijk in het uitstalraam. De winkel, opgestart in de Marollen in april vorig jaar, verkoopt platen en merchandise van lokale bands. De muziekselectie, die veel breder gaat dan Brussel, biedt een doorsnede van de gevarieerde smaak van uitbaters Joël Parmentier – als dj ReeDoo meer dan thuis in de muziekwereld – en Marc El Khadem. El Khadem werkte gedurende vijftien jaar bij boekhandel Tropismes, als specialist humane wetenschappen. “Maar het is niet zo dat we elk apart over die twee domeinen beslissen, we doen alles samen, zodat ons aanbod een mix is van onze voorkeuren.” Een café is er niet, maar regelmatige activiteiten versterken de dynamiek. In de kelderruimte is plaats voor expo's.

Die bredere aanpak is trouwens al vele jaren te zien bij Piola Libri in de Europese wijk. In dat instituut voor de Italiaanse gemeenschap kun je iets eten of drinken en allerhande culturele evenementen bijwonen. Vorig jaar kwam er in Sint-Gillis een klein zusje van Piola Libri bij: Piola Piccola. Hoewel ze tot dezelfde famiglia behoren, zijn ze erg verschillend, legt medeoprichter Alessandro Giannella uit. In tegenstelling tot Piola Libri, verkoopt Piola Piccola enkel tweedehandsboeken. “We geven een tweede leven aan boeken die anders dreigen weggesmeten te worden.” Omdat het moeilijk is om alleen te draaien op tweedehandsboeken, kwam er een café bij. “Geen restaurant zoals in Piola Libri, we schenken artisanale koffie en wijn, belangrijke componenten van de Italiaanse cultuur natuurlijk. Het gaat er bij ons ook iets familialer aan toe.” Behalve Italiaanse boeken, vind je er ook leesvoer in het Frans, Engels en Nederlands.

Het concept van de brede boekhandel blijkt een echte trend, al blijven sommige ondernemers de meer traditionele koers varen, zoals Pierre Demoulin. In dezelfde straat als Piola Piccola, de Fortstraat, opende hij drie jaar geleden boekhandel Novembre, met – zowaar – enkel boeken. Novembre heeft een breed aanbod, met een zekere focus op sociale en politieke thema's en een uitgebreide verzameling essaybundels. “Ik heb overwogen om een caféhoek te installeren, maar ik vreesde dat die de aandacht zou wegtrekken van de boeken. Ik ben misschien een beetje een purist (lacht).”

“We organiseren geregeld evenementen, maar die draaien altijd om boeken.” Of hij financiële nadelen ondervindt van zijn strikte focus? “In deze economisch zware periode zie je dat meer mensen koffies blijven drinken dan ze boeken blijven kopen. Tegelijkertijd blijft de boekhandel een geliefde plek om te ontsnappen aan het gejaagde levensritme en duiken er steeds meer kleine boekenwinkels op. In onze straat liggen er al drie kort bij elkaar.”