Artivisten Bouchra Lamsyeh & Johanna Couvée: ‘De maatschappij is ziek, niet de mensen’

Elke week serveren we in Smalltalk een diepgaand gesprek dat de toogpraat overstijgt. Met Johanna Couvée (van onder meer Citylab) en Bouchra Lamsyeh (van onder meer Bâtard) gaat dat over hoe mainstream psychologie onze mentale gezondheid te vaak individualiseert en depolitiseert, terwijl onze geest vaak te lijden heeft onder structurele onderdrukking, en juist kan worden verbeterd door collectieve verandering, kunst en cultuur.

Bouchra Lamsyeh en Johanna Couvée zitten in drukke werkweken voor het eerste evenement in het kader van hun programma ‘There’s nothing wrong with people, but you cannot self-love your way out of systemic oppression’, dat Citylab in de Kaaistudio’s en in samenwerking met het Kaaitheater presenteert. Lamsyeh is actrice en dj, en samen met Sabine Cmelniski artistiek coördinator van Bâtard Festival. In Parijs studeerde ze internationaal recht en geopolitiek. Als activiste en culturele ‘doula’ bevordert ze projecten, netwerken en opkomende artiesten buiten de grote culturele instellingen. Couvée werkt dan weer voor Citylab van GC Pianofabriek, en is cultureel werker, consultant en curator. Zij heeft een achtergrond in sociologie en somatische psychologie, die de nadruk legt op de rol van het lichaam en het collectief bij geestelijk welzijn – niet onbelangrijk voor wat volgt.

De paden van de twee kruisten elkaar door een eerdere samenwerking van Bâtard en Citylab, en sindsdien zijn ze vriendinnen en sisters die elkaar steunen in de langetermijnaanpak van hun culturele werk. Daarin zijn intense samenwerking, netwerkvorming, luisterbereidheid, begeleiding van opkomende, vaak onzichtbaar gehouden of autodidacte kunstenaars, integratie tussen publiek en artiesten, en interactieve processen belangrijk. Zo organiseerde Lamsyeh in de zomer samen met Couvées Citylab-collega Samira Hmouda nog een healingsessie in Decoratelier, en Couvée vorig jaar het programma ‘Moving within’ in de Kaaistudio’s. “Zeker in de context van de pandemie voelden we een grote nood van mensen om hun ervaringen met trauma, isolatie en onzichtbaarheid te delen,” zegt Lamsyeh.

Couvée: “Wij hebben een breed netwerk van partners en artiesten die niet of nog niet verbonden zijn met het artistieke veld, en die mentale gezondheid als een cruciaal thema naar voor schuiven. In samenwerking met hen en met het Kaaitheater benaderen we nu healing vanuit maatschappelijk en structureel oogpunt. Mainstream psychologie depolitiseert en individualiseert vaak mentale gezondheid. Terwijl die veel met sociale condities en ons collectieve functioneren te maken heeft. Het persoonlijke is politiek, en omgekeerd. Zolang elk individu één op één naar een psycholoog gaat, zonder dat we het over structurele oorzaken en oplossingen hebben, dweilen we met de kraan open. In de huidige mentale gezondheidszorg komen zo alleen maar meer mensen op wachtlijsten te staan. In ons programma proberen we na te gaan welke invloed mechanismen als racisme, seksisme, homofobie, validisme, slechte levensomstandigheden en afgebouwde openbare diensten kunnen hebben op onze mentale gezondheid.”

“De mensen zijn niet zozeer ziek, de maatschappij is ziek,” treedt Lamsyeh haar bij. “Burn-outs zijn het gevolg van een zieke samenleving. Vandaar de titel van ons programma: ‘There’s nothing wrong with people, but you cannot self-love your way out of systemic oppression’.” Couvée: “Die zelfzorgtrend – ‘Hou van jezelf’, ‘Vind je eigen geluk’ – faciliteert een kapitalistische vorm van mentale gezondheidszorg. Als alleen zij die het zich kunnen veroorloven toegang hebben tot zogenaamde healing en we creëren vervolgens een maatschappij van individuen die zich vooral op zichzelf en hun eigen verwezenlijking leren richten en minder omkijken naar de ander of hun omgeving, wat hebben we daar dan aan? Wat we nodig hebben, is meer rechtvaardigheid. We moeten ons de vraag stellen wie zich mentale gezondheidszorg en therapie kan veroorloven? Wie kan het over zijn trauma’s hebben? We zijn delen van ecosystemen en als die ecosystemen ziek zijn, moeten we collectief kijken hoe we dat kunnen helen in plaats van de focus alleen op onszelf te leggen.”

“En we willen ook tools aanreiken,” aldus Lamsyeh. “Een organisatie als La Voix des Sans-Papiers heeft te maken met vluchtelingen die eerder als ‘een situatie’ dan als een mens benaderd worden en van wie de trauma’s onzichtbaar worden gehouden. We willen ruimte creëren om te luisteren naar die verhalen. Hoe minder we om elkaar geven, hoe meer we ons vastzetten in de zieke situatie.”

HEALING
Het programma van ‘There’s nothing wrong with people’ bevat op het eerste evenement op 24 september – ‘The anger edition’ – onder meer een boksworkshop van NMS Boxing Club, een bewegingsworkshop met Massinda Zinga, een performance van Yipoon Chiem, een collectieve healingsessie met Mind of Tumba en een party met DJ Sylvia en DJ Insecure van collectief Brikabrak. Lamsyeh: “Maar we zien het als een langetermijnproject dat nog verder zal gaan dan de vier evenementen die we het komende seizoen organiseren. We hebben gezocht naar partners die al langer bezig zijn met het thema van geestelijke gezondheid. We nodigen eerder ervaringsdeskundigen uit dan academische experts. Om hun levenservaringen te delen. Het is namelijk ook belangrijk te waken over representatie, over wie het narratief bepaalt, wie over wie praat en wie voor zichzelf mag spreken.”

Om een complex onderwerp als de combinatie van cultuur, mentale gezondheid en sociale rechtvaardigheid behapbaar te maken, staan de vier evenementen van dit seizoen telkens in het teken van één emotie. Couvée: “We beginnen nu in september met woede, in januari volgt angst, in maart droefheid en in juni vreugde. We plaatsen de ene emotie niet boven de andere. We bekijken ze kritisch en via verschillende invalshoeken. We zullen het dus bijvoorbeeld ook over toxische positiviteit hebben, of onderzoeken hoe we ons activisme vreugdevol kunnen maken. Op elk evenement willen we de emotie voelen, ze erkennen, ze herkennen bij anderen, ze in beweging krijgen en transformeren tot iets nieuws en constructiefs. Daarbij speelt het artistieke, het collectieve en het lichamelijke een rol. Daarom werken we met bewegings- en lichaamscoaches die de gesprekken nadien ook kunnen ‘de-rationaliseren’ en ‘de-intellectualiseren’. Zo komt danser en artivist Massinda Zinga een reflectie- en bewegingsworkshop geven waarin belichaming, dans en inner gardening centraal staan, om op zoek te gaan naar hoe woede de brandstof kan zijn voor verandering, creativiteit en wijsheid.”

Dat de term healing als genezingsproces buiten de mainstream gezondheidszorg om geromantiseerd is geraakt, zorgt overigens voor frustratie. Lamsyeh: “Die term is inderdaad zo gepolariseerd dat je hem bijna niet meer durft uit te spreken. Maar het gaat om een pijnlijk zelfreflectieproces waar niets modieus aan is.”

De aanpak van het programma impliceert ook uitwisseling en interactiviteit. Couvée: “Het is niet de bedoeling dat je comfortabel op je stoel blijft zitten. Als toeschouwer of deelnemer engageer je je en neem je deel aan de conversatie. Door (soms non-mixed) safe spaces te creëren waar het publiek zich kan uitspreken, ervaren we ook dat we niet gek zijn. Dat het patriarchaat, witheid en andere machtsmechanismen wel degelijk mentale gezondheid, het persoonlijke en publieke leven, werk, familiale en intieme relaties kunnen beïnvloeden.” Sommige activiteiten tijdens ‘There’s nothing wrong with people’ zijn mixed en andere niet. Er zijn workshops, performances, collectieve gesprekken en het gehele evenement duurt 12 uur van 15.00 tot 3.00 uur, met op het einde een gezamenlijke maaltijd en een party. “Omdat het ook nodig is samen te ontspannen.”

MOEIZAME VERANDERING
Om af te sluiten vraag ik nog of deze vorm van cultuur, die niet alleen de grens tussen mentale gezondheidszorg en kunst, maar ook tussen kunstenaar en toeschouwer, tussen kunstenaar, curator en cultuurwerker, en tussen proces en presentatie doet vervagen, om iedereen mee te betrekken en mee te laten spreken, verder zal doordringen tot in de grote instituties. Maar op dat vlak zijn Couvée en Lamsyeh niet zo optimistisch. “Er is minder en minder geld voor cultuur. Rechtse en extreemrechtse stemmen vinden dat we niet eens moeten praten over structurele onderdrukking, en die stemmen worden sterker en beslissen mee over de middelen. Kleine organisaties verdwijnen ten voordele van grote, en binnen instellingen is er vaak een glazen plafond. Autodidactische kunstenaars worden vaak niet naar waarde geschat. Culturele werkers kunnen met hun beperkte middelen de strakke première- en presentatiedruk vaak niet volgen. Thema’s, verhalen, concepten en onderbetaalde artiesten worden soms zonder credits toegeëigend om de instituties er beter te doen uitkomen: tokenism. Tegelijk geloven we dat bewegingen richting systemische verandering zich hoe dan ook zullen doorzetten. Ook op sociale media voelen we dat de behoefte daaraan heel hoog is.”

CITYLAB: THERE’S NOTHING WRONG WITH PEOPLE, BUT YOU CANNOT SELF-LOVE YOUR WAY OUT OF SYSTEMIC OPPRESSION
24/9, 15 > 3.00, Kaaistudio’s, www.kaaitheater.be, www.pianofabriek.be