‘Waarom is er niets in vraag gesteld na de dood van Mawda?’

In mei 2018 verloor de tweejarige Mawda op een Belgische snelweg het leven door een roekeloze politiekogel. De zaak beroerde internationaal de gemoederen, en er werden vragen gesteld bij het optreden van de politie. De voorstelling Mawda, dat betekent tederheid wil knopen ontwarren en Mawda's nabestaanden een stem geven.

Wat als Romeo en Julia waren gevlucht voor hun wraakzuchtige families om toch een gezin te kunnen stichten? Misschien waren ze in het buitenland dan achtervolgd door de politie, was hun tweejarige dochter in het hoofd geschoten en waren ze zelf in de cel gestopt. Net zoals het gezin van de kleine Mawda overkwam.

Op 30 september begint de beroepsprocedure aangespannen door de politie­agent die het schot loste waardoor de tweejarige Koerdische peuter Mawda om het leven kwam tijdens een achtervolging op de E42 ter hoogte van Namen. Het is volstrekt toevallig dat net op die dag in de KVS ook Mawda, dat betekent tederheid in première gaat, een theaterstuk dat het verhaal van Mawda en haar gezin meer recht wil doen dan het tot nog toe kreeg.

Mawda bevond zich in de nacht van 16 op 17 mei 2018 samen met haar ouders Prhast en Shamdin, haar broertje Hama, en nog een twintigtal andere mensen in een bestelwagen op weg naar het Verenigd Koninkrijk toen een politie­agent tijdens de achtervolging een kogel afvuurde die Mawda in het hoofd raakte. Het Iraaks-Koerdische meisje stierf, haar ouders en broertje werden in de cel gestopt, de ware toedracht van de dood werd eerst verdraaid.

De rechtszaak veroordeelde de agent tot een jaar met uitstel. Burgerorganisaties ontfermden zich over het getraumatiseerde gezin, dat inmiddels een verblijfsvergunning kreeg. Maar een debat over de rol van de politie, justitie, media en politiek is nauwelijks gevoerd, laat staan dat er hervormingen zijn gekomen. Het beroep van de agent, die de volledige vrijspraak wil, zal daar niets aan veranderen.

Een theaterstuk, het resultaat van meer dan twee jaar research, doet een poging om wat klaarder te kijken in het troebele verhaal, dat begint met een liefdestragedie die op Romeo en Julia lijkt. Theatermaakster-actrice Marie-Aurore d'Awans stond in contact met het burgerplatform voor opvang van vluchtelingen BXLRefugees, dat het gezin van Mawda al die tijd heeft bijgestaan. Omdat het om een complex verhaal ging waarover veel onjuistheden werden verteld, haalde D'Awans er al snel auteur, filmmaakster en journaliste Pauline Beugnies bij.

De KVS, waar Kristin Rogghe stadsdramaturge is, was geïnteresseerd in een theaterstuk over de trieste geschiedenis, maar het drietal wilde ook niet over één nacht ijs gaan en las zoveel mogelijk documenten uit het dossier en artikels in de media, volgde van nabij het proces, en praatte ook verschillende keren met de getroffen ouders.

Manipulatie
“Prhast en Shamdin, de ouders van Mawda, willen graag dat hun verhaal verteld wordt en dat hun dochter niet vergeten wordt,” vertelt Kristin Rogghe. “Maar ze hebben het ook al vaak moeten meemaken dat ze niet juist gerepresenteerd zijn door de mensen die hen benaderden.”

Pauline Beugnies: “Het zou de ouders ook geen recht doen als wij zouden beweren dat wij alleen hun verhaal doen. Hoe dan ook gaat het om een interpretatie. Wij hebben wat we gelezen en gehoord hebben verzameld, en proberen het verhaal te vertellen met meer aandacht voor het standpunt van de ouders. Maar we zijn niet hun woordvoerders.”

“Het is het verhaal van een ongelukkige ontmoeting. Zonder de gewelddadige gebeurtenissen hadden we deze mensen nooit gesproken. Toen Semira Adamu stierf in 1998 (de Nigeriaanse vrouw, wier asielverzoek in België was afgewezen, overleed tijdens een uit de hand gelopen repatriëring, red.) had dat tenminste nog politieke gevolgen (Louis Tobback nam ontslag als minister van Buitenlandse Zaken, een deel van de aangeklaagde rijkswachters werd schuldig bevonden, en België moest een vergoeding betalen aan de nabestaanden, red.).”

“Waarom is er niets in vraag gesteld na de vreselijke dood van Mawda? Er is burgerprotest geweest, maar Bart De Wever volstond met te zeggen dat de ouders mee verantwoordelijkheid dragen voor de dood van hun dochter. Daardoor voelen wij de verantwoordelijkheid om vragen te stellen over onze maatschappij, onze media, onze politie en justitie. On devrait entendre des cris mais on entend des murmures.”

Marie-Aurore d'Awans: “Ik had eerlijk gezegd gedacht dat alles zou veranderen na de dood van een tweejarig meisje. Dat we de ondergrens van wat we zelf acceptabel vinden, zouden hebben bereikt. Dat is dus niet zo. Toen we Prhast en Shamdin voor het eerst benaderden met een tolk, hadden ze hun vertrouwen al verloren en hadden ze weinig zin om met ons te praten. We wonnen toch hun vertrouwen nadat we duidelijk maakten dat we het ook zouden hebben over hoe hun verhaal is gemanipuleerd om een politiek discours te dienen. We vertelden hun nog dat het ook ons verhaal was omdat een van ónze politiemensen hun dochter heeft gedood.”

“Toch blijft het een complexe relatie, omdat theater toch een wereld is die ver van hen is verwijderd. Ondertussen hebben ze bovendien een proces achter de rug dat ook heel hard was. Uiteindelijk is de man die hun dochter gedood heeft tot een heel lichte straf veroordeeld (een jaar cel met uitstel, red.), en die tekent dan nog beroep aan om vrijgesproken te kunnen worden. Dat begrijpen zij niet.”

Jullie hebben het met hen ook over hun verleden gehad, voor ze in België terechtkwamen, en vergelijken hun verhaal met dat van Romeo en Julia.
Kristin Rogghe: Het is belangrijk om meer van hun leven te tonen dan wat zij hier hebben meegemaakt. Want iemand reduceren tot een passieve factor zonder voorgeschiedenis, in een zaak waar iedereen zijn zegje over doet, behalve zijzelf, dehumaniseert die mens.
Pauline Beugnies: Prhast en Shamdin zijn wel heel discreet over hun verleden, omdat zij in Koerdistan al veel geweld hadden meegemaakt. Daarom zijn wij ook naar ginder getrokken om beelden te maken, zodat we de Koerdische context ook op die manier voelbaar kunnen maken in het stuk. Prhast was een weeskind en was als bruid beloofd aan een andere man die dicht bij haar familie stond. Volgens de traditionele erecode in hun gemeenschap mochten Prhast en Shamdin dus geen relatie hebben.
Rogghe: Op het schenden van die erecode staat de doodstraf, en daarom zijn ze gevlucht.
Beugnies: Het is interessant dat wij hier altijd romantische fantasieën hebben over Romeo en Julia, de tragische helden die ondanks alles kiezen voor de liefde. Maar wanneer zo'n koppel dan bij ons aanklopt, staat hen een minstens even tragisch lot te wachten.
Marie-Aurore d'Awans: In Koerdistan hebben we trouwens ondervonden dat naast die erecode over het huwelijk ook heel andere codes bestaan. Bijvoorbeeld dat je elke vreemdeling die op je grond komt, moet ontvangen en bescherming moet bieden. Ironisch genoeg helemaal het tegengestelde van wat wij met Mawda hebben gedaan. Iedereen die we in Koerdistan tegenkwamen, vroeg ons om te blijven logeren of thee te komen drinken.
Beugnies: Ik heb een Koerdische vriend die zegt: “Als jij bij mij bent en je loopt gevaar, dan moet ik sterven voor jou iets overkomt.”
d'Awans: Daarom begrijpen Phrast en Shamdin ook niet dat hun asielaanvraag hier niet gehonoreerd wordt. Die erecode, die voor hen neerkwam op een doodvonnis, wordt hier niet serieus genomen omdat ze niet in onze klassieke westerse denkschema's past. Dat is iets waar we erg de nadruk op willen leggen: ook op het proces werd hun verhaal niet echt serieus genomen.

Maar rond de dood van Mawda deden al van bij het begin onjuiste verhalen de ronde.
Rogghe: Vanaf de eerste nacht na haar dood begon de foute informatie zich te verspreiden. En die informatie van de eerste 24 uur bepaalt vaak welke interpretatie dominant wordt en het hele vervolg bepaalt. In dit geval is het duidelijk dat het daar al meteen is misgelopen. De eersten die de ouders hebben ondersteund, waren trouwens mensen die in Noord-Frankrijk in hetzelfde vluchtelingenkamp zaten als zij. Via vluchtelingen die in hetzelfde busje zaten als Mawda en haar familie waren zij telefonisch op de hoogte gebracht. De volgende dag hebben die mensen al een manifestatie op de autosnelweg georganiseerd, en een journalist van The Guardian gecontacteerd. Het is door dat artikel in The Guardian dat de versie dat er geen politiekogel was voor het eerst is tegengesproken. Als die migranten en die journalist dat niet gedaan hadden, zou Mawda waarschijnlijk begraven zijn zonder dat iemand ooit de toedracht kende.
Beugnies: De eerste informatie die via televisie en kranten naar buiten is gekomen, was dat 'de migranten' in de bestelwagen waarin Mawda zat, het kind hadden gebruikt om met haar hoofd een ruit te breken, en dat dat de oorzaak van haar dood was. Dat stond ook zo in het proces-verbaal van de politie.

Er zouden dus mensen bereid zijn om hun kind op te offeren om aan de politie te ontsnappen.
d'Awans: En daarna volgden insinuaties dat als het om Koerden ging, het dan ook wel terroristen zouden zijn. Als dat de eerste berichten zijn die naar buiten komen, dan zijn Phrast en Shamdin vanaf dat moment al geen mensen meer die hun kind hebben zien sterven. Het parket is ook altijd blijven zeggen dat een politiekogel als doodsoorzaak uitgesloten was. Tot het na de autopsie niet anders meer kon dan toegeven. Daarna was er toch plots sprake van een kogel, maar die kwam dan misschien van de migranten.
Rogghe: En toen het bericht kwam dat het wel degelijk de agent was die geschoten had en niemand anders, volgde meteen het discours dat hij dat nooit gewild had, dat hij niet wist dat er een kind bij was, en dat de arme agent alleen maar zijn werk had gedaan. Wij stellen de individuele schuldvraag van de agent zeker niet centraal, maar het is wel flagrant hoe de benadering van dader en slachtoffer totaal uit evenwicht was.

Hoe verliep het proces?
d'Awans: Daar ging het er gelijkaardig aan toe. Men heeft de ouders wel aan het woord gelaten – dat zou er nog aan ontbreken – maar centraal stond het relaas van de advocaat van de agent, die alles uit de kast haalde om zijn cliënt vrij te pleiten. De twee andere beschuldigden – de veronderstelde chauffeur en bijrijder van de bestelwagen – zijn nauwelijks aan het woord geweest. Ook in de rechtszaal hebben mensen niet dezelfde waarde.
En de essentiële maatschappelijke vragen zijn in het proces ook niet aan bod gekomen. Over hoe wij omgaan met mensen, hoe na de dood van een tweejarig meisje leugens zijn verspreid, hoe haar ouders niet mee in de ambulance mochten maar meteen zijn aangehouden, hoe alle inzittenden van de bestelwagen na een nacht in de cel het bevel kregen het land te verlaten, hoewel ze getuigen waren en hoewel er verschillende minderjarigen bij waren. De ouders van Mawda zijn zelfs niet in hun eigen taal over de dood van hun kind op de hoogte gebracht.
Rogghe: Door de uitzettingen van de getuigen was het ook een heikele zaak om uit te maken wie de chauffeur en de bijrijder van de bestelwagen waren. In de verklaringen van de migranten en de politie die wél zijn afgenomen, heeft niemand degenen die uiteindelijk terechtstonden als de chauffeur of bijrijder aangeduid. Dat is op basis van DNA-stalen gebeurd. Maar op een ander proces in Luik dat we bijwoonden, zijn er zo zes mensen van hetzelfde busje veroordeeld als mensensmokkelaars, en bleek DNA als bewijs toch niet zo onfeilbaar. Zes mensensmokkelaars in één busje lijkt niet erg rendabel, en nochtans zijn die nu allemaal veroordeeld tot celstraffen en zware boetes.
Beugnies: Het is niet voor niets dat van bij het begin de vraag is gesteld om hier een parlementaire onderzoekscommissie over op te richten. Na het proces is die vraag alleen maar sterker geworden.

Hoe zouden media een gebeurtenis als deze beter kunnen aanpakken?
d'Awans: Door niet alleen maar voort te gaan op het officiële discours, maar de verschillende standpunten te belichten. Mensen zonder papieren komen helemaal achteraan als er getuigenissen aan bod komen. Ik durf zelfs niet te gissen naar het aantal sans-papiers die in de gevangenis zitten zonder dat ze weten waarom.
Rogghe: In het geval van Mawda zijn de verklaringen van het parket kritiekloos in de media overgenomen, alsof ze de werkelijkheid juist weergaven. Alsof wie de macht heeft, per definitie geloofwaardiger is dan wie die niet heeft.

Hoe vertalen jullie alle research in deze delicate zaak naar het podium?
d'Awans: Er staan acht mensen op het podium, van verschillende leeftijden en achtergronden, die samen dit verhaal vertellen en spelen, in het Nederlands en in het Frans. Het wordt een mengeling van theatergenres met gespeelde scènes, filmbeelden, meer documentaire elementen en poëtische 'koorteksten', zoals in een klassieke tragedie. We tonen ook onze zoektocht naar hoe we zo'n delicaat verhaal op het podium konden brengen. Wat ook tot uiting komt, is het feit dat de ouders in hun verdediging tegen dat hele staatsapparaat eigenlijk alleen nog maar hun verhaal hebben.
Rogghe: Er zitten een aantal letterlijke citaten in de voorstelling, zoals dat eerste pv of woorden van verschillende politici in ons land. Bij wat letterlijk uit de werkelijkheid is geplukt, doen we aan bronvermelding via een projectie. Anders zou men kunnen denken dat we overdrijven, of dat het om slechte, groteske fictie gaat.