Culinair Ontdekt: Zeep

Eten, eten, altijd weer eten. Als we eens wat anders maakten in de keuken?

Deze column heet ‘Culinair ontdekt’. Het idee van die titel was overigens niet mijn keuze. Ik weet zelfs niet wie ermee op de proppen kwam, begin 2005. Hij klinkt wat stijfjes, maar is uiteraard wel juist, het gaat over de keuken en dat is wat culinair betekent, culina is Latijn voor keuken. In Nederland hoor of lees ik wel eens over een ‘culinair restaurant’. Dat is een pleonasme: alle restaurants zijn culinair, ook al serveren ze uitsluitend rauwkost zonder saus. Nu hoeft wat men produceert in de keuken niet noodzakelijk eetbaar te zijn. De keuken is het huislaboratorium. Het is een plek in onze woonst die beter bestand is tegen knoeien dan andere kamers.

Consumenten zoals ik die al eens goedkoop vlees kopen van rund of lam, vinden dat vlees vaak te vet. Ook goedkope kip bevat klodders vetweefsel. Dan neem ik een mes en snij het meeste het weg. Vooral het harde vet van het schaap is er wat te veel aan. Maar goed, dan blijf je daar zitten met een stapel vet. Wat doe je daar mee? Ik stak het in de diepvries om ‘ooit eens...’ Op een dag was dat ‘ooit eens’ aangebroken: ik zou zeep maken.

Zeep is een uitvinding die onbekend was bij de antieke Grieken en Romeinen. Zij wasten zich met klei en olie, die daarna werden afgeschraapt. Het waren de Kelten die de Romeinen leerden zeep te maken. Naargelang de streek in Europa was de grondstof anders, zo werd Marseillaise zeep oorspronkelijk van olijfolie gemaakt. Vooraleer bij ons lijnolie voor zeep diende, werd dierlijk vet gebruikt. Het andere ingrediënt in zeep is loog. Dat werd ook gehaald uit een huiselijke grondstof: houtas. Witte houtas bestaat uit mineralen: natrium- en vooral kaliumoxiden. Giet daar water bij in een pot en je krijgt: pot-as, kaliumhydroxide (KOH) met wat natriumhydroxide (NaOH). Dat sopje werd gefilterd en warm bij het vet gedaan. Dan begint ‘verzeping’. Stevig roeren, laten rijpen en zie: de was en de koters raakten weer schoon. Wat er gebeurt? De zeepmoleculen die ontstaan, zijn aan de ene kant vet en dus waterafstotend en aan de andere wateroplosbaar. Zo kunnen we onoplosbare vuilstoffen toch met water laten binden en wegspoelen. Prachtuitvinding, en dat allemaal in de keuken!

Met de feesten die eraan komen, kun je zo zeep maken voor vrienden en familieleden. Zeep cadeau doen, is een kiese keuze: alsof je wil zeggen dat de ontvanger zich beter eens zou wassen. Maar als het zelfgemaakte betreft, ligt dat uiteraard anders. Dan geef je een stukje van jezelf.

Neem dus al de restjes vet die je bijeen hebt gespaard uit de diepvries. Hak het vet fijn of beter, draai het door de gehaktmolen. Vul een grote ketel met water en breng dat met het vet aan de kook. Er moet veel meer water dan vet zijn, anders riskeer je stoomerupties door de dikke vetlaag, en dat kan gevaarlijk worden. Het zuivere vet zal nu smelten en uit het weefsel zweten. Wat er van vlees, en bindweefsel over blijft, gaat oplossen in het water. Als het meeste vet eruit is, kan je dat afscheppen en zeven. Makkelijk is het een nacht in de kou te laten staan, dan heb je ‘s ochtends een harde laag wit vet.

Weeg dat vet en laat het smelten in een hoge kookpot (niet te heet!) Als je alleen dierlijk hard vet gebruikt, voeg je per 100 gram vet zo’n 13 gram NaOH toe, die je hebt opgelost in 35 ml water. NaOH kan je in poedervorm kopen bij de betere drogist. In de supermarkt is NaOH als oplossing te koop (29%) onder de vreemde naam Kaligene (lessive de soude). Een simpele regel van drie zal uitsluitsel geven hoeveel je daarvan moet toevoegen. Wie zeker wil spelen: op het net vind je soap calculators en lye calculators die alles voor je uitrekenen. Het is altijd slim iets minder loog te gebruiken, dan blijft de zeep wat vet en dat is beter voor de huid.
Opgelet: NaOH is een bijtend goedje, bril en handschoenen zijn aangeraden. Je kan ook gaten in je kleren maken!

Als de loog is toegevoegd, steek je er een staafmixer in en begin fanatiek te mixen tot de brij ‘strepen trekt’. Zoals bij stevige appelmoes. Voeg ondertussen eventueel parfum en kleurstof toe. Ik gebruikte lavendelextract, wat uitstekend resultaat leverde, en een groene voedingskleurstof die door de hydroxide prompt geel werd!

Je giet de brij in doosjes of in een cakeblik. De zeep moet nu nog vijf weken rijpen, want de reactie is nog niet onmiddellijk afgelopen. Versnijden tot blokken en vrolijk verpakken kan na enkele dagen al wel. Prettige feesten.