Psychologe Charlotte Viaene: 'Je kan een tijd in het rood gaan, maar geen twee jaar'

De coronapandemie betekent niet alleen een fysieke gezondheidscrisis, maar ook een mentale, van een ongeziene omvang. Bijna twee jaar lang geïsoleerd leven laat zijn sporen na: Brusselse psychologen kunnen de vraag niet meer aan. Psychologe Charlotte Viaene: “Er zijn mensen die een jaar na hun eerste telefoontje bellen, omdat ze nog altijd geen therapeut gezien hebben en hopen dat er nu wel plaats is. Dat is helaas niet het geval.”

We hadden met zijn allen dit eindejaar eindelijk weer onbezorgd willen kunnen vieren, maar een vierde opstoot van het coronavirus én een nieuwe virusvariant strooien roet in het feestmenu. De vaccins waar we zo naar uitkeken, blijken na een aantal maanden minder te beschermen, het ene Overlegcomité met nieuwe maatregelen volgt het andere weer op.

De onzekerheid en stress zijn helemaal terug van nooit echt weggeweest. In de grafieken rond de psychologische effecten van natuurrampen zitten we nu aan de 'secondary disillusionment', de diepste dip van allemaal. En dat net in de donkerste en koudste maanden van het jaar: meer redenen dan ooit om zich mentaal niet kiplekker te voelen, kortom.

Het is minder tastbaar dan de dagelijkse besmettings- en ziekenhuisgrafieken, maar de algemene gemoedsgesteldheid in de stad laat zich wel voelen bij de Brusselse psychologen. “Momenteel kunnen we er echt geen cliënten bijnemen, en toch krijgen we nog altijd minstens één aanmelding per dag,” zegt Charlotte Viaene (35), coördinatrice en oprichtster van Therapeutisch Centrum Vijfhoek. We zitten in een van haar consultatieruimtes boven winkelcentrum Agora aan de Grasmarkt: twee witte fauteuils in tegenoverliggende hoeken van de kamer, ver uit elkaar en met het raam open. Een doos met papieren tissues staat naast de handgel.

“Wij zijn een privépraktijk met intussen 15 psychologen, en 145 consultaties per week. De meest gesproken taal is Nederlands, maar daarnaast consulteren we ook in het Frans en het Engels. We hebben ook een collega die Kinyarwanda spreekt, die van Rwandese origine is. We proberen een zo breed mogelijk publiek te bereiken. We werken zowel met kinderen, jongeren, volwassenen, koppels als gezinnen. Ik ben zelf ook een dag per week verbonden aan de consultatie kinder­psychiatrie in het Sint-Jansziekenhuis.”

Uit een bevraging in februari 2021 blijkt dat in ongeveer de helft van de Vlaamse privépraktijken mensen binnen de maand terechtkunnen. Hoe zit dat bij jullie?
Charlotte Viaene: Wij werken niet met een wachtlijst, ik wil geen valse hoop creëren bij die mensen. We geven een lijst mee met andere praktijken, en verwijzen naar de website vindeenpsycholoog.be, in de hoop dat ze daar iemand vinden die nog ruimte heeft. Maar de echo's die ik heb van andere Brusselse groepspraktijken zijn dezelfde. Er is ook bij hen geen capaciteit meer.

Sinds corona zit alles vol. Er zijn zelfs mensen die na een jaar terugbellen, omdat ze in de tussentijd geen psycholoog hebben kunnen vinden, en die moeten we dan opnieuw teleurstellen.

Daarom breiden we de praktijk vanaf februari uit met een tweede vestiging aan Madou. Daarvoor hebben we nu al een aantal extra collega's aangenomen, maar binnen de maand was die extra capaciteit alweer ingenomen. Eenmaal daar kunnen de al bestaande collega's hun aantal uren uitbreiden, en kunnen we nog nieuwe therapeuten aanwerven. Er komt ook een kinesitherapeut, die zal werken rond ontspanningsoefeningen.

Waarom kloppen mensen nu vooral aan?
Viaene:In het algemeen merk je meer depressies, burn-outs, zelfmoordgedachten. Verhoogde spanning en stress kosten mensen heel veel energie. Daardoor komt alles onder druk te staan, zowel professioneel als op relatievlak. Wat mij opviel was veel meer vraag ook naar koppeltherapie, kinderen met woede-uitbarstingen, concentratiestoornissen, hyperactiviteit ... allemaal dingen die stressgerelateerd kunnen zijn.

Er stond onlangs nog een artikel in de krant over een verhoogd aantal gedragsproblemen bij kinderen. Ze voelen stress op school en stress bij de ouders, die aan professionele verplichtingen moeten voldoen en tegelijk voortdurend hun plannen moeten aanpassen aan een kroost die al dan niet naar school kan. Ik zie ook vrij veel kinderen uit vechtscheidingen, of kinderen die emotioneel verwaarloosd zijn. Ze hebben hun noden aan de kant geschoven omdat ze gevoeld hebben dat hun eigen ouders onder druk stonden. Je merkt dat ze bijna ongeoefend zijn om hun eigen emoties en bezorgdheden te uiten.

Dan zijn er de tieners die heel erg moeten inboeten op hun sociale contacten. Ze krijgen afstandsonderwijs, terwijl op die leeftijd de sociale wereld heel belangrijk is. Ze voelen zich geïsoleerd en krijgen suïcidegedachten. Ook voor studenten geldt dat. Het is heel moeilijk om een studie te volgen als er zo weinig sociale steun is. Een collega geeft ook op een hogeschool les en ziet meer en meer studenten afhaken. Ze geven het op omdat ze de moed niet vinden om de hele tijd les op afstand te blijven volgen.

Een doelgroep die ons ook meer en meer begint te bereiken zijn de zorgverleners zelf, uit de ziekenhuizen. Die stand hebben gehouden in de eerste, tweede en derde golf, maar je voelt dat ze nu onderuit aan het gaan zijn. Of carrément hun job opzeggen. Ze werken in heel moeilijke omstandigheden, met uitgebreide veiligheidsprocedures en veel stress. Je kunt een tijd in het rood gaan, maar geen twee jaar. Daar zit een limiet op.

Er zijn ook meer situaties die op de rand zitten van een psychiatrische opname, wetende dat er bijna geen plaats is in de psychiatrie. Mensen bij wie je voelt dat de dreiging van een zelfdoding hoog is, of die al suïcidepogingen hebben ondernomen. Ik had een cliënte die opgenomen moest worden, en er was geen plaats, binnen drie maanden pas. Dan doe je wat kan: het gezin erbij betrekken, werken rond de veiligheid, die patiënte meer zien op kortere termijn ... Voor de coronacrisis was er ook al niet veel plaats in de psychiatrie, nu is het echt heel lang wachten.

We zien ook schrijnende situaties rond kinderen. Die naar onveilige gezinnen terug moeten omdat er niet genoeg kinderpsychiatrische bedden, pleeggezinnen of plaatsen in instellingen zijn.

Hebben de maatschappelijke discussies over de coronamaatregelen en -vaccins ook een invloed?
Viaene: Zeker. Meer of minder risico's willen nemen wat de coronaregels en vaccinaties betreft, dat geeft ruzies, in de trein zowel als aan de keukentafel. Heel die discussie verdeelt gezinnen en koppels.

Vanuit de psychologie zou je kunnen zeggen dat mensen die geen vaccins willen de overheid wantrouwen, de mensen die normaal voor ons zorgen. Als je persoonlijke ervaringen hebt gehad waarin je in de steek bent gelaten, of waarin je mishandeld of misbruikt bent, situaties waarbij de Grote Andere (vaak de ouders) niet voor je gezorgd hebben, dan is het heel moeilijk om vertrouwen te hebben in de overheid. Vanuit hun ervaring hebben die mensen gelijk om die situatie te wantrouwen, maar er is natuurlijk ook de wetenschap.

Uit de Brusselse Welzijnsbarometer 2020 bleek dat ongeveer een op de vijf Brusselaars een majeure depressie heeft, tegenover zes procent voor de coronacrisis. Waarom leidt de coronacrisis tot drie keer meer depressies?
Viaene: Ik denk dat mensen veel energie en een gevoel van geluk halen uit verbinding. In contact staan met anderen, zich begrepen voelen, een fijn moment samen beleven. Als dat wegvalt, hakt dat er diep in, zeker als dat lang blijft duren. Er is veel eenzaamheid.

Corona gaat bovendien over leven en dood, mensen voelen zich vaak schuldig als ze afspreken omdat daardoor anderen kunnen sterven. Ze worden meer en meer selectief in hun afspraken: is het de moeite waard om af te spreken met die persoon en daar het risico te lopen besmet te worden?

Je merkt ook dat patiënten die al dingen hebben meegemaakt, die al een kwetsbaarheid hebben, dat zij die stress rond de coronasituatie er niet meer bij kunnen hebben. Mensen met een traumatische ervaring met intense gevoelens van angst vonden afleiding in hun werk of hun sociale omgeving, maar als dat dan wegvalt, worden die erg geconfronteerd met zichzelf. Er zijn ook veel meer aanmeldingen rond angstproblemen, hyperventilatie, paniekaanvallen. Omdat corona die existentiële thema's op tafel legt, en doodsangsten wakker maakt.

In diezelfde Welzijnsbarometer staat ook dat maar liefst driekwart van de Brusselaars in 2020 slaapstoornissen had, tegenover een derde voor de pandemie.
Viaene: Om te kunnen slapen heb je een gevoel van ontspanning nodig, waardoor je je kan laten wegglijden. Als je onder druk staat, is het moeilijk om die ontspanning te vinden. Het zou mij bijvoorbeeld ook niet verbazen mocht er meer alcohol worden gedronken om die fysieke ontspanning te vinden.

Dertig procent van de Brusselse bevolking heeft inkomen verloren door de coronapandemie. In 2020 steeg het aantal nieuwe aanvragen voor een leefloon bij het OCMW met 9,5 procent, tegenover ongeveer 1 procent in de jaren daarvoor.
Viaene: Daardoor wordt zorg ook uitgesteld. Wij werken als zelfstandigen, de vraagprijs is ook ons inkomen. Dat wil zeggen dat wij slechts een selectief deel van de bevolking zien: de mensen die onze tarieven kunnen betalen. In die zin zou het heel goed zijn als de aangekondigde verhoogde terugbetalingsregeling voor psychologische hulpverlening van kracht wordt.

In de zomervakantie werd aangekondigd dat psychologen meer terugbetaald zouden worden door een nieuwe conventie met het RIZIV. Patiënten zouden daardoor jaarlijks recht hebben op twintig sessies voor 4 of 11 euro per sessie. Dat nieuws kwam wat te vroeg, want het akkoord was rond, maar de praktische uitwerking nog niet. We zijn nu bijna een half jaar verder en we wachten nog altijd om te kunnen kandideren om in aanmerking te kunnen komen voor die terugbetaling. Oorspronkelijk zou het systeem vanaf september in werking treden, later werd januari gezegd.

Maar tot nu toe hebben we nog geen nieuws. Ik hoop alleen maar dat dat zo snel mogelijk gebeurt. Voorlopig loopt die verhoogde terugbetaling ook maar tot eind 2023. Als die regeling er komt, zou die drempelverlagend werken, zodat ook mensen die niet die financiële middelen hebben, toegang krijgen tot psychische zorg.

Fijn aan de nieuwe betalingsregeling is ook dat het een erkenning zal zijn voor het werk van psychologen en orthopedagogen, dat stilaan uit de taboesfeer raakt. Ik hoop dat er daardoor meer de stap zullen zetten naar een zelfstandigenpraktijk, waardoor het aanbod verbreedt. Want er is nu een tekort. Dat hoor ik ook van de CGG, de centra geestelijke gezondheidszorg die sociaal voordelige tarieven hanteren.

Wat raadt u mensen in deze omstandigheden aan? We weten niet hoelang deze crisis nog gaat duren.
Viaene: (denkt na) Ik weet het niet ... Probeer sowieso goed voor jezelf te zorgen, in de mate dat het kan. En wees lief voor elkaar (lacht). Als je twijfelt om iemand te bellen, doe het toch. Zeker mensen die eenzaam zijn.
Het helpt mensen om te weten dat iemand aan ze denkt, dat ze iets betekenen voor anderen, en dat ze niet alleen zijn in hun eenzaamheid, zorgen en angsten.

Wat doet u zelf om te ontspannen in deze moeilijke tijden?
Viaene: Een warme chocomelk af en toe is een troost (lacht). Ik probeer ook te koesteren wat er is, de zorgen en spanningen te relativeren, te genieten van mijn onbezonnen spelende kinderen van 4, 6 en 8. Al is dat wel wat afgenomen. Als ouder ben je in het beste geval een beetje een buffer voor je kinderen tegen de zwaarte van het leven: dood, verlies en ziekte. Dat is in deze crisis moeilijker: ze moeten zelf mondmaskers dragen, ze weten van mensen die ziek worden, mogen hun grootouders minder zien...

Het leek even beter te gaan wat de coronasituatie betreft, maar toen kwam de vierde golf en iets later ook de omikronvariant. Onze gezamenlijke hoop deemsterde weer weg. Wat verwacht u voor de toekomst wat het mentale welzijn betreft?
Viaene: We zagen weer meer aanmeldingen. Mensen zijn zich nu meer bewust van hun energiebalans en zijn selectiever waarin ze willen investeren, zowel professioneel als relationeel. Als de situatie weer wat beter is, zullen ze voorzichtig uit hun schulp kruipen om weer meer sociale contacten op te zoeken.

Maar ik verwacht nog een enorme golf aan patiënten. Mensen met een moeilijke rouwverwerking bijvoorbeeld. Zorgverleners en anderen die ondanks enorme werkstress nu nog standhouden, uit verantwoordelijkheidsgevoel omdat de maatschappij op hen rekent, maar daarna hun weerslag zullen krijgen.