‘De straat is het grootste psychiatrisch centrum van Brussel’

Met de grotere groep daklozen groeit ook het aantal psychische problemen op straat: tot vier op de tien buitenslapers sukkelen met een depressie, psychose of verslaving. Zowel politie als hulpverleners vragen om meer mobiele teams mét psychologen of psychiaters. En betere opvolging. “Maar wie buiten leeft, houdt dikwijls niet van ziekenhuizen.”

Afgelopen augustus. Een 91-jarige bewoner van een rusthuis in Tienen sterft bij een aanval van een Brusselaar die in het woon-zorgcentrum inbreekt. De inbreker had zich die ochtend gemeld op de spoeddienst van het Erasmusziekenhuis in Anderlecht. Volgens bronnen bij het gerechtelijk onderzoek sprak de dader over schizofrene gedachten. Hij zou geen dak of vast adres hebben, was wel bekend bij het OCMW en verbleef weleens in de noodopvang. Toch had niemand zijn mentale gezondheid in de gaten. In het ziekenhuis werd hij wandelen gestuurd: een afspraak kon pas weken later, klonk het. De ziekenhuisdirectie weigert daarover commentaar en verwijst naar het medisch geheim.

Het verhaal toont hoe moeilijk psychische hulpverlening voor personen zonder dak kan uitdraaien. Een groep waar die hulp nochtans dringend nodig is, merken organisaties op het terrein. Want hoe groter de dakloze bevolking in Brussel, hoe groter het aandeel patiënten met psychische problemen op straat. De laatste telling vond meer dan 7.000 dak- en thuislozen in onze stad, van wie een derde op straat of in noodcentra overnachtte. Uit gezondheids­enquêtes bleek toen dat bijna vier op de tien van de buitenslapers psychische problemen hadden, zoals psychose, een beperking, depressie of verslaving. Dat is een ruwe schatting, maar de cijfers komen overeen met internationaal onderzoek: drie tot vier op de tien daklozen zou aan (ernstige) mentale problemen lijden. Kijk je naar een chronische aandoening als schizofrenie, dan komt die bij daklozen ruim tien keer zoveel voor als bij de rest van de bevolking.

“De covidcrisis was een scharniermoment, toen de armoede steeg en we meer dakloze mensen zagen,” zegt Sarah Suarez Garcia van vzw Straatverplegers. Ze werkt sinds een jaar voltijds als psychologe in de mobiele straatteams, waar ze vroeger vooral als verpleegkundige hielp. Een jobswitch door de groeiende nood aan mentale hulpverlening, zegt ze. Psychisch kwetsbaren zijn sowieso sneller vatbaar voor dakloosheid, omdat ze moeilijker een job of administratie behouden. “Ook blijven hier veel migranten aankomen met trauma's uit hun thuisland en zonder tijdige asielopvang. Dat leidt tot een grotere groep mensen zonder dak met mentale problemen,” zegt Suarez Garcia.

De vzw Straatverplegers is dit jaar het goede doel van de Brussel Helpt-actie van BRUZZ. Maar dat is niet de enige speler die aan de alarmbel trekt over mentale gezondheid op straat. Brussels burgemeester Philippe Close (PS) beloofde al mobiele equipes om drugsverslaafden sneller te helpen, zijn politiezone Brussel-Hoofdstad-Elsene vraagt gelijkaardige ploegen voor psychisch zieken. Ook vzw Straatverplegers zoekt momenteel nog twee psychologen en één psychiater om de mobiele teams te versterken.

Mobiele equipes

Wie echt een gevaar vormt voor zichzelf of anderen, een officiële diagnose krijgt als geestesziek en andere hulp weigert, kan gedwongen worden opgenomen in een van de vier gesloten psychiatrische afdelingen in Brussel. Die liggen in het Erasmusziekenhuis, het Brugmannziekenhuis, Clinique Fond'Roy in Ukkel en het Jean Titeca-centrum in Schaarbeek. “Wij zien het aantal mensen zonder vast adres of zonder papieren mee stijgen,” bevestigt sociaal assistent Manon Cuvelier van de gesloten dienst in het Erasmusziekenhuis. “Doorgaans zijn nu al tien van onze 25 bedden bezet door mensen in zo'n situatie. Zoals iedereen blijven ze veertig dagen in observatie, maar vaak worden dat drie tot zes maanden. Onlangs lag iemand hier een heel jaar, gewoon omdat we geen woonoplossing vonden om die persoon nadien op te volgen.”

Bij een gedwongen opname, of collocatie, wordt een patiënt door het gerecht verplicht om veertig dagen in een psychiatrisch ziekenhuis te verblijven. Het gaat dan veelal om stoornissen als schizofrenie of bipolariteit, niet om depressies zonder meer. Een vroegere vrijlating is alleen mogelijk als de geestestoestand verbetert of het gevaar weg is, en alleen met goedkeuring van een vrederechter. “Nadien bieden wij verplichte nazorg via afspraken. Patiënten die daarvoor niet opdagen of hun medicatie niet nemen, worden bij een volgende arrestatie meteen weer naar een gesloten centrum gebracht,” zegt Cuvelier. “Alleen, voor dakloze personen is dat nogal nutteloos. Waar ga je iemand opzoeken die niet opdaagt voor zijn afspraak? Dat onderhoud is veel moeilijker.”

Dat merkt ook het UZ Brussel, dat alleen open, vrijwillige psychiatrie aanbiedt. “Veel dakloze personen zijn hulpvermijders. Ze komen eerder naar de spoed met fysieke klachten, zoals loopvoeten of een longontsteking, dan met een psychische vraag,” zegt psychiater Nathalie Vanderbruggen. “Als we doorvragen en toch een opvolgconsultatie geven, is de kans klein dat mensen opdagen. Op straat leven heeft een enorme psychologische impact. Regeltjes hanteren is moeilijk voor hen, ze houden dikwijls niet van ziekenhuizen en vinden door een gebrek aan structuur hun weg niet naar het OCMW voor hulp of naar Samusocial voor een slaapplek. Zo belanden ze in een negatieve spiraal.”

Om de nazorg te verbeteren, werkt het Sint-Pieterziekenhuis vandaag voluit met mobiele teams. De vaste afdeling met dertig bedden is onlangs opgedoekt en vervangen door vier noodbedden. “We versterken het bestaande crisisteam, dat nu alleen op weekdagen werkt, in de avond en weekends,” zegt psychiater Charles-Antoine Sibille. Het gaat om een intensieve begeleiding van een zestal weken voor mensen in een psycho­sociale crisis, via een gemengd team van psychologen, sociaal werkers, straathoekwerkers of zelfs mensen uit het onderwijs. “We proberen de omgeving van de patiënt in te schakelen om crisissen in de toekomst te vermijden,” zegt Sibille. Maar dan is er wel een omgeving nodig, en zulke crisisteams komen sowieso moeilijker tot in onthaalhuizen of noodopvangcentra, vertellen hulporganisaties. “Enkele onthaalhuizen zijn het voorbije jaar strenger gaan screenen: voor psychiatrische patiënten is geen plaats meer. Ze willen het leven van de andere bewoners niet verstoren,” zegt Manon Cuvelier.

De hulpverleners pleiten daarom voor meer aangepaste woonvormen voor deze groep daklozen. “We spreken dan over Housing First,” zegt Cuvelier, het principe waarin je eerst in een woning, en dan in begeleiding voorziet. “Dat moeten structuren zijn op maat van psychiatrische patiënten, met het nodige personeel.” De vzw Straatverplegers stelt haar Housing First-oplossingen al mee open voor patiënten met psychoses. “Maar het hulpaanbod blijft veel kleiner dan de vraag,” erkent Suarez Garcia. “Het grootste psychiatrisch centrum van Brussel ligt nog altijd op de straat.”

Bovendien komt een hele groep daklozen niet in aanmerking voor dit soort programma's, omdat ze geen papieren hebben. Door de asielcrisis is die groep gegroeid, ziet Aurore Pottié van Dokters van de Wereld. “Bij vluchtelingen zonder dak zien we vaak posttraumatische stress, angst, depressie en middelengebruik,” zegt de psychologe. Zij houdt consultaties in het Caso-onthaalhuis in Sint-Joost-ten-Node. Het team begeleidt er zo'n zestig mensen per jaar. “Vergelijk het met reguliere therapie: we mikken op zes tot acht gesprekken op middellange termijn. Voor verdere opvolging moeten we doorverwijzen naar de centra voor geestelijke gezondheidszorg, maar die zitten overvol. Ik merk daar ook een zeker ongemak als het gaat over migranten. Er ontbreken nog vaak tolken en sommige psychologen voelen zich niet genoeg geschoold om met die groep te werken. Terwijl iedereen met een basis in traumabegeleiding het kan.”

Vier interventies per dag

Meer geschoold personeel en meer opvang: de vraag keert terug bij zo goed als elke hulporganisatie. Alleen blijven die kwetsbare patiënten intussen wel rondhangen op straat. “Wij hadden vorig jaar zo'n 1.600 interventies voor acute psychiatrische problemen, meer dan vier per dag,” zegt korpschef Michel Goovaerts van de politie­zone Brussel-Hoofdstad-Elsene. Het gaat om tussenkomsten na een telefoontje van een burger, bijvoorbeeld als die iemand op straat ziet roepen of zichzelf verwonden. Dat soort oproepen neemt de laatste jaren toe, zegt Goovaerts. “In 2015 waren het er maar drie per dag. Het blijft een onderschatting, want wie een misdrijf pleegt, is daar niet bijgeteld. Wij gaan uit van het dubbele.”

Het gaat niet noodzakelijk om dakloze personen, wel om mensen die in de publieke ruimte gedrag stellen dat anderen zorgen baart. Lang niet altijd is een gedwongen opname mogelijk. Vorig jaar maakte de dood van agent Thomas Monjoie in Schaarbeek dat pijnlijk duidelijk: verdachte Yassine M. had vrijwillig hulp gezocht, maar vertrok zelf uit het ziekenhuis. De federale regering besliste na dit verhaal om 48 uur observatie mogelijk te maken voor geesteszieken. Die wetswijziging moet binnenkort rond zijn.

“Zonder gedwongen opname moeten wij beslissen of we die persoon een nacht opsluiten of vrij laten beschikken,” zegt Goovaerts. En na drie overlijdens in zijn cellen in twee jaar tijd – Ilyes Abbedou en Mohamed Amine Berkane in 2021 en Sourour Abouda begin dit jaar – is de korpschef de eerste optie meer dan beu. “Van de dertig arrestaties per dag moeten wij acht tot tien mensen eerst laten onderzoeken op de spoedafdeling. Eén dag op de twee moet er een ambulance worden gebeld,” zegt Goovaerts. “Zeker twee van die dertig zouden beter geholpen zijn via de psychiatrie. Die mensen horen niet thuis in de cel.”

Het onderzoek naar twee van de drie overlijdens in de cel loopt nog, maar de politie wil nu al beginnen met sociale patrouilles: een gespecialiseerd medisch team om de agenten te ondersteunen. Een soort straatverplegers, puur voor geestelijke gezondheid. “Ik zeg aan mijn teams dat ze niet meer iedere verdachte in de klassieke zin moeten oppakken,” bekent Goovaerts.

Psychiaters begrijpen het plaatsgebrek, maar nuanceren de veiligheidsvraag. “Patiënten met een depressie veroorzaken meestal helemaal geen last. Dat is veelal ook zo bij psychose. Ze kunnen wel erg in zichzelf gekeerd zijn,” zegt Vanderbruggen van het UZ. “Het gaat erom dat de psychose noch depressie zal verbeteren zonder hulp.” Dat geldt ook voor posttraumatische stress, zegt Aurore Pottié. “Hoe sneller je wordt opgevangen na een traumatische gebeurtenis, hoe minder risico op langdurige klachten.”

Alle info over de Brussel Helpt- actie voor vzw Straatverplegers via www.brusselhelpt.be