Wat het lerarentekort met jongeren doet: ‘Ze denken soms dat het aan hen ligt’

Het puzzelwerk van directies en leerkrachten rond het lerarentekort is bekend, de impact ervan op het welbevinden van leerlingen veel minder. “Soms hebben we studie, terwijl we niet eens lessen hebben om te herhalen.”

Hou je in stilte bezig of je krijgt werk van mij.” De leerlingen uit het tweede jaar Latijnse-Stem van het GO! Atheneum Etterbeek kennen het riedeltje uit de studiezaal al goed. Ze zitten in stilte op een stoel van elkaar in de refter, allemaal aan dezelfde kant van de tafel. Twee oudere leerlingen maken met een geluidsdichte hoofdtelefoon een gemist examen. “Haal die kauwgom uit je mond of je mag nablijven,” zegt de studiemeester. Buiten lonkt de speelplaats.

“Het zou voor mij veel verschil maken om tijdens die uren vrijer te mogen praten of buiten te kunnen basketten,” zegt Ilia (13) uit klas 2A. “Wij hebben nu meer studie per week dan Latijn, wat ons hoofdvak is. Andere klassen zijn soms jaloers dat we zo weinig les hebben, maar wij zijn net jaloers op hen.”

2A is in het Etterbeekse atheneum de pechklas. “Daarbuiten valt het lerarentekort bij ons nog mee, maar voor deze klas hebben we inderdaad moeilijkheden,” vertelt directrice Sophie Allein. De klas heeft al het hele schooljaar vier vaste uren studie. Wie katholieke godsdienst volgt, mist nog eens twee uur les. Een leerkracht voor dat vak vindt de school maar niet. Ook voor geschiedenis en Nederlands is het puzzelen door afwezigheden. Een deel van de klas miste vorig trimester ook al het vak ondernemen. Er klinkt gezucht dat het allemaal tot nog meer studie leidt. “Ik snap niet waarom er geen oplossing gevonden wordt,” zegt Emma. “Onze klas heeft het minst les van de hele school. Als de leerkracht er niet is, zouden ze ons toch bij een andere klas kunnen voegen voor natuur en techniek?” “Of het op tijd laten weten, zodat we langer kunnen slapen,” vindt Ilia.

“Het is een beetje een roddeluurtje,” glimlacht leerkracht Jo Lavreysen bij ons interview. Hij springt momenteel in voor Nederlands in het tweede jaar, naast zijn voltijdse job in een andere school. De klas van twintig praat druk door elkaar, iedereen wil kwijt hoe weinig les ze hebben. “Soms wandel ik 's ochtends helemaal naar school en is de leerkracht er toch niet. Dan moet ik helemaal terug,” zegt Emilia, die beseft dat ze klinkt als een puber. Ze woont maar op vijf minuten van de school. “Maar het is echt lastig. Mijn moeder wou me zelfs even van school veranderen.”

Kenniskloof

Of een andere school veel zou oplossen, is onzeker. De klas is in Brussel lang niet de enige met veel gaten in het lessenrooster. In januari waren er nog altijd meer dan 350 vacatures in Brusselse scholen, waarvan 160 in het middelbaar, volgens de website van VDAB. Het gaat om een schatting, want niet alle scholen verspreiden hun vacatures via die weg. De Brusselse scholen hebben na de kerstvakantie nog geen officiële vacaturecijfers doorgespeeld aan de Vlaamse Gemeenschapscommissie wegens 'te druk'.

“Scholen doen extreem hun best,” benadrukt pedagoog Pedro De Bruyckere (Arteveldehogeschool), hoofd van het kenniscentrum Leerpunt. “Ze zetten gepensioneerde leerkrachten weer voor de klas, voegen klassen samen, voorzien in zelfstudie. Alleen belet dat niet dat een heleboel leerlingen een heleboel lessen mist.” In meer dan vier op de tien middelbare scholen in Vlaanderen en Brussel zouden klassen nu al meerdere uren per dag geen les krijgen, zo weet De Bruyckere uit een eigen bevraging. Bij beroepsscholen is dat al meer dan de helft. Net hun praktijkvakken zijn soms moeilijker op te vangen met zelfstudie of taken op afstand.

“Dit is een sterke, gemotiveerde klas die wel iets zal zoeken om zich bezig te houden, maar ook zij hebben al vier maanden weinig geschiedenis gehad,” zegt leraar Lavreysen over 2A. “Het gaat over de Romeinen, toch een belangrijke periode.” De klas verbetert hem dat ze nog maar aan het neolithicum zitten. “Niet zo boeiend,” vinden ze.

Jo Lavreysen is zelf oud-leraar in het Etterbeekse atheneum. Hij werkt nu voltijds in een school in Laken, maar springt momenteel acht lesuren bij in het tweede jaar. “Ik ken de school en collega's nog goed, dus ik wou zeker helpen. Nog tot de paasvakantie zal Lavreysen overuren draaien. “Het is een job die ertoe doet en ik heb genoeg ervaring om me niet te laten opjagen. De vraag is alleen hoe je nieuwe mensen gemotiveerd houdt, want het lerarentekort legt nu veel druk op de overblijvers. En dit is volgens mij nog maar het begin.”

Het engagement van leraren als Jo Lavreysen is hoopgevend. Vlaams minister van Onderwijs Ben Weyts (N-VA) zet nu verder in op zij-instromers, studenten en gepensioneerden en geeft zelfs de mogelijkheid om lessen te spreiden over vier in plaats van vijf schooldagen. Toch blijft de impact op de leerlingen voorlopig minder besproken. Hun kennisniveau gaat er wel degelijk op achteruit, bleek deze maand uit de basisscholen: kinderen uit het zesde leerjaar, die de voorbije herfst aan het middelbaar begonnen, hadden voor Nederlands gemiddeld vijftien weken leerachterstand opgelopen ten opzichte van hun leeftijdsgenootjes drie jaar eerder. De achterstand heeft meerdere verklaringen, maar groeit naarmate meer leerkrachten afwezig zijn in de school.

“Voor het middelbaar onderwijs is dat nog niet onderzocht, maar je kan verwachten dat het lerarentekort daar nog grotere effecten genereert,” zegt onderwijseconoom Kristof De Witte (KU Leuven), die de studie leidde. “Net omdat leerkrachten daar minder vlot wisselen tussen klassen of leerjaren. Het grote verschil is dat we de prestaties in het middelbaar niet exact kunnen meten.” Er zijn geen centrale toetsen zoals na het zesde leerjaar. “De trend is in elk geval moeilijk te keren. Als je bepaalde kennis en vaardigheden van een vorig jaar niet hebt, moet je die inhalen, verlies je tijd en loop je weer achter,” zegt De Witte.

“Ik moet nu vaak de toffe dingen laten vallen,” zegt Jo Lavreysen over zijn lessen Nederlands. “Toneeltjes, een originele spreekbeurt of improvisatie: het valt allemaal weg om de rest van de leerstof te behandelen.” “Ik was blij om dit jaar natuur en techniek te krijgen, want ik wist niet wat het was,” vertelt Emilia uit de klas, “maar nu heb ik er nog altijd amper les over gehad.”

Met minder effectieve les is het nog maar de vraag hoe gemotiveerd kinderen naar school blijven gaan. “We kijken altijd naar het effect op de leerprestaties, maar een leerling valt niet alleen samen met zijn punten. Als een leraar een leerling kan begeesteren, vormt die ook die leerling als persoon,” zegt pedagoog Philippe Noens (Odiseehogeschool). Een bekend sociaal fenomeen is het Pygmalion-effect: als een leerkracht hoge verwachtingen heeft van een kind, zal dat kind vaak beter presteren omdat het zich aangemoedigd voelt. Het omgekeerde kan ook. “Je zou dat idee kunnen doortrekken. Als een leerkracht langdurig afwezig is, wordt er ook geen feedback meer gegeven. En als leerlingen hun leerkrachten systematisch zien instromen en wegstromen, kan je geen continuïteit beloven. We weten dat zoiets een effect kan hebben op het zelfbeeld van leerlingen. Zeker in een hoofdstedelijke context leeft dat: 'Die vertrekt weer, ligt dat misschien aan ons?'”

Direct bewijs voor die bezorgdheid is er voorlopig niet. Verveling en motivatie is onlangs niet meer onderzocht, blijkt uit rondvraag bij pedagogen en jeugdonderzoekers. “Tijdens de covidcrisis ging het welzijn van jongeren duidelijk fel naar beneden, maar voor een aanzienlijke groep heeft het zich snel hersteld,” zegt jeugdsocioloog Bram Spruyt (VUB). “Jongeren zijn op dat vlak behoorlijk veerkrachtig.” Ook persoonlijkheid speelt daarbij een rol. “Vooral extraverte leerlingen hadden het moeilijk tijdens de eerste lockdown en schoolsluiting,” zag onderwijseconoom De Witte in eigen onderzoek. Het is voorlopig moeilijk om dat corona-effect te onderscheiden van het lerarentekort.

Wel vallen de tekorten (opnieuw) groter uit in technische en beroepsscholen én in kwetsbare wijken van Brussel. “Ik maak mij meer zorgen om de lange blokken zonder les in het praktijkonderwijs dan in het aso,” zegt Spruyt. “Die kan je moeilijker vervangen door een taak.” Het lerarentekort verhoogt in het algemeen de kans op ongelijkheid, zegt hij. “De rol van ouders groeit. Veel ouders gaan zelf aan de slag met oefeningen of bijles om de studie-uren te compenseren. Het zijn dan vooral ouders die de leerstof zelf kennen en weten hoe belangrijk die is.”

Zo vormden ook de ouders van 2A al een groepje om oplossingen te vragen. Een moeder berekende dat de klas gemiddeld een derde van de lessen miste sinds september. “Op dinsdag hebben we één uur wiskunde, twee uur studie en weer één uur wiskunde. Het gaat nu nog, maar soms weten we in de studie echt niet meer wat te doen,” zegt leerling Ombeline. “We hebben aan het begin van het nieuwe trimester nog geen les om te studeren. We zijn verplicht om te doen alsof,” zegt Mona. Wat ze dan wel doen in de studiezaal? Galgje, slapen, tekenen, onlinespelletjes ... “Ik verstop mijn telefoon in mijn leesboek,” geeft iemand toe.

Eigen leefwereld

Niet dat elke pedagoog afkerig is van zelfstandig werk of studie. “We onderzoeken nu of je leerlingen via onlinelespakketten kan differentiëren en bijsturen, deels om het lerarentekort op te vangen,” zegt Kristof De Witte. “In het verleden hebben we al positieve effecten gezien van zulke onlinelessen. Het werkt meer engagerend en effectief dan alleen naar een filmpje kijken van een leraar op afstand.”

Het is wat ze noemen van de nood een deugd maken. Onderzoekers blijven het erover eens dat de rol van een echte leerkracht enorm is. “Een bekwame leerling zal zelfstandig kunnen werken en misschien zelfs genieten van de vrijheid die erbij komt kijken, maar zonder leerkracht is er weinig structuur en houvast om dat ook vol te houden,” zegt ontwikkelingspsycholoog Maarten Vansteenkiste (UGent), gespecialiseerd in motivatie. “Een leraar kan net inspireren en motiveren door anekdotes te vertellen en in dialoog te gaan met de klas. Zeker in het derde en vierde jaar van het middelbaar onderwijs is dat erg belangrijk, wanneer de motivatie zakt en kinderen kritischer worden over de leerstof. Dan is er iemand nodig om de lessen aan je eigen leefwereld te koppelen.”

Het voorstel om de lessen over vier in plaats van vijf dagen te spreiden, doet sociologen op dezelfde spijker kloppen. “Hou je kinderen vaker thuis, kijk dan ook welke ouders zich kunnen vrijmaken en welke niet. Meer tijd op school spenderen is vooral voor kwetsbare leerlingen altijd beter,” zegt Bram Spruyt.

Psycholoog Vansteenkiste blijft meer optimistisch: zo'n vrije studiedag valt wel degelijk te omkaderen. “Bijvoorbeeld alleen vanaf het derde middelbaar en alleen op woensdagen. Leerlingen moeten wel goed weten wat er van hen wordt verwacht,” zegt hij. “Ik verwacht niet meteen verveling, zolang er alternatieve taken zijn. Er kan wel frustratie groeien als kinderen niet goed worden opgevolgd en bijgestuurd.” Of wanneer er weinig nieuwe uitdaging is, denkt hij. “Het is misschien deels naïef, maar zoiets kan je met de klas bespreken. Als je dan echt geen leraar Frans of chemie vindt, kan je hen dan geen uur Spaans geven? Of een projectopdracht rond film? Kinderen blijven gemotiveerd zolang ze nieuwe dingen leren die ze interessant vinden. Anders kan er een soort vrijblijvendheid ontstaan. Wie het niet gewend is om uitgedaagd te worden, zal die prijs bij het afstuderen betalen.”

In 2A zou journalistiek al niet misstaan als projectvak. De klas brainstormt alvast over mogelijke titels. Hun voorstel: '2A: al een heel jaar geen les'. “Of nee,” klinkt het: 'Op bezoek bij 2A: “Wij hebben nooit les.”' En plots is het lesuur Nederlands alweer om. Tijd voor studie.