De tand van Lumumba keert terug naar Congo: waarom is dat zo belangrijk?

Op maandagmorgen overhandigt België een relikwie van Patrice Emery Lumumba, die eerste minister was van Congo nadat het land net onafhankelijk was geworden. Om wat voor relikwie gaat het eigenlijk? En wat betekent de restitutie voor de diplomatieke relatie tussen België en Congo? Vijf vragen aan Bambi Ceuppens, antropologe, senior researcher en conservatrice van het Koninklijk Museum van Midden-Afrika.

Men spreekt vaak over het ‘stoffelijk overschot’ of de ‘relikwieën’ van Lumumba. Waarover gaat het precies?
Ceuppens: "Er is geen stoffelijk overschot, omdat Soete (politieman Gerard Soete, die getuigde dat hij opdracht zou hebben gekregen het lichaam van Lumumba te doen verwijnen, red.) heeft gezegd dat hij het lijk heeft opgelost in een zuurvat. Hij heeft slechts een aantal lichaamsdelen meegenomen als herinnering, waaronder één tand van Lumumba. Er werd al heel lang gesproken over de relikwieën, maar pas na een interview met Soete startte het parket een onderzoek. In het huis van Soete werd een tand gevonden."

Is het wel de echte tand van Lumumba? De getuigenissen van de afgelopen decennia lopen uiteen. Men spreekt over twee snijtanden, van een kies of van twee hoektanden. Sommigen stellen ook dat de tand met goud zou zijn ingelegd.
Ceuppens: "Die vraag heb ik mij ook gesteld – is het wel de echte tand? Ik weet niet of het mogelijk is om DNA-onderzoek te doen op een tand. In welke mate moeten we vertrouwen hebben in hetgene Soete gezegd heeft? In het publieke debat vind ik alleen zijn eigen getuigenis terug, geen experts. Ik ken zijn psychologie niet. Wilde hij zichzelf in het zonnetje zetten? Had Lumumba een gouden tand, dan zou je verwachten dat de familie dat zou hebben bevestigd of ontkend. Het zou respectvol zijn naar de familie toe als alle mogelijke onderzoek zou zijn gedaan. Maar we hebben geen zicht op het onderzoek dat is gevoerd."

De plechtigheid vindt plaats in het Egmontpaleis, in aanwezigheid van de Belgische en Congolese autoriteiten. Is de restitutie van groot symbolisch belang?
Ceuppens: "Natuurlijk is die van groot symbolisch belang. Er is geen enkele samenleving ter wereld waar men geen respect heeft voor de doden. Voor veel Congolezen bestaat dat respect in de eerste plaats uit een correcte begrafenis van het lichaam. Iemand wiens lichaam is opgelost in zuur, heeft geen stoffelijke resten meer. Dat is een historisch trauma. Voor Congolezen betekent het namelijk dat de periode van rouw nog niet is afgelopen. De moord op de eerste democratisch verkozen premier is er één die vandaag nog niet aan belang heeft ingeboet."

Lumumba was heel belangrijk voor dekolonisatie van Congo. Wat betekent hij vandaag voor de nieuwste generaties Belgen en Congolezen?
Ceuppens: "Ik denk dat witte Belgen onderschatten in welke mate hij een internationale held is. Eén van de grote boegbeelden van het panafrikanisme. Witte Belgen koesteren nog wantrouwen tegenover de man: het koloniale beeld uit de propaganda bestaat nog steeds. Uit een recent interview met een Belgische journalist bleek dat de Britse historica Susan Williams veel moeite had om hem te overtuigen van zijn historisch belang in een positieve zin. Lumumba was geen communist. Voordat hij zijn eigen partij oprichtte, was hij lid van de liberale partij in Congo. Hij was geen ideologische scherpslijper, zijn voornaamste bekommernis als nationalist was de integriteit van het Congolese territorium.

Mijn collega Jean Omasombo Tshonda (historicus bij het AfricaMuseum, red.) haalt altijd aan dat elke Congolese leider zichzelf ziet als iemand die in de voetsporen van Lumumba staat. Zelfs Mobutu die betrokken was bij de moord. Want Lumumba staat symbool voor de eenheid van de Congolese staat."

Wat betekent de restitutie voor de relatie met Congo?
Ceuppens: "Het is een eerste stap, maar je kunt je de vraag stellen waarom er nog zo weinig is gedaan met de conclusies van de Lumumbacommissie uit 2002. Daaruit bleek dat de Belgische regering toch minstens een morele verantwoordelijkheid draagt voor de dood van Lumumba en dat koning Boudewijn zijn constitutionele bevoegdheden was te buiten gegaan. Toenmalige federaal minister voor Buitenlandse Zaken Louis Michel heeft daarop een aantal beloftes gemaakt die niet zijn waargemaakt. Het beloofde Lumumba Fonds in de eerste plaats.

Het zou de Belgische regering sieren als ze zich alsnog zouden houden aan de beloftes die toen gemaakt zijn en het Lumumba Fonds uiteindelijk toch wordt opgericht. Dat koning Filip spijt betuigt voor de daden van koning Boudewijn. Dat kan hij niet doen zonder de toestemming van de regering. Als ik kijk naar de conclusies van de Lumumbacommissie denk ik wel dat het zou moeten lukken. Zo wordt de restitutie meer dan een eenmalig symbolische gebaar."