Dealers, prostitutie, lawaai: nieuwe burgerbeweging bindt de strijd aan met overlast

Brussel telt een nieuwe burgerbeweging: de 40 comités. Het gaat om honderden bewoners, handelaars en verenigingen die de drugsoverlast op straat meer dan beu zijn en die, een jaar voor de verkiezingen, dringend acties eisen van de politiek. “Om de situatie per wijk op te volgen, wordt een barometer opgesteld met verschillende indicatoren van leefbaarheid.”

Dakloosheid, openlijk drugsgebruik op straat, agressie, luide muziek, diefstal en andere overlast: voor ruim veertig wijkcomités uit zes verschillende gemeentes is het genoeg geweest. Na een open brief aan de Brusselse regering en aan enkele burgemeesters verenigen ze zich in een nieuwe burgervereniging: de 40 comités. Een naam die klinkt als een werktitel, want de interesse kan nog groeien. “Als wijken die met gelijkaardige problematieken kampen zich willen aansluiten, kan dat zeker,” zegt initiatiefnemer Eric Vandezande.

De comités gaan van buren tot handelaars, dienstencentra en grote mede-eigendommen zoals de appartementsblokken in de Helihavenlaan. Ze volgen grotendeels de wijken langs het kanaal, van de Noordwijk en Molenbeek via het stadscentrum naar Kuregem en Laag-Vorst. “De laatste tijd is er veel aandacht voor de onveiligheid rond het Zuidstation, maar je ziet dezelfde problemen aan Brussel-Noord en in alle buurten daartussen. Het gaat niet alleen om drugs, maar om groeiende armoede. De groep mensen die vandaag op straat moet leven, wordt te groot,” zegt Vandezande.

Dus vragen de comités een gemeenschappelijke aanpak. Ze hebben daarvoor een verklaring opgesteld en afgegeven aan minister-president Rudi Vervoort (PS). De eisen gaan onder meer over veiligheid, netheid, welzijnswerk en wonen. Om de situatie op te volgen, wil Vandezande een barometer opstellen voor elke wijk of straat “met verschillende indicatoren van leefbaarheid”.

Die barometer en de manier waarop de monitoring moet gebeuren, is nog een work-in-progress. Maar dat zoveel verschillende actiegroepen zich in Brussel verenigen voor een breed vraagstuk als leefbaarheid, is nieuw. “De schaalgrootte is tamelijk uniek,” bevestigt coördinator Wim Van Roy van De Wakkere Burger, een organisatie die overheden adviseert bij burgerparticipatie. “Bij de plannen voor Oosterweel in Antwerpen zag je natuurlijk ook samenwerking tussen verschillende wijkcomités, maar dat zelfs grote appartementsblokken zich erbij aansluiten, heb ik nog nooit gehoord.”

Bovenlokaal burgeractivisme was in Brussel tot nu toe vooral beperkt tot afgebakende thema’s, zoals verkeersveiligheid of luchtkwaliteit. “Dat het nu gaat om overlast in de brede zin, is een teken dat het echt erg moet zijn,” zegt expert burgerparticipatie Cato Léonard, mede-oprichter van het democratisch vernieuwingsplatform G1000. “De vraag is wat er met hun eisenpakket zal gebeuren.”

‘Niet politiek’

Een eerste stap is al gezet: Vandezande en negen andere leden van de comités werden afgelopen vrijdag ontvangen door Vervoort, de hoge veiligheidsambtenaar Sophie Lavaux en ministers Alain Maron (Ecolo) en Elke Van den Brandt (Groen). “Het probleem niet onbekend, alleen krijgt het onvoldoende erkenning”, vertelt Vandezande daags nadien. “Ik denk dat het goed is om concrete verhalen uit de wijken te blijven vertellen. Pas dan wordt duidelijk hoe diep die inhakken op de bewoners.”

Zo vertelt Vandezande zelf over een incident in maart, toen een persoon met een hakbijl een andere man in zijn straat te lijf ging. “Ik woon in de Diksmuidelaan, dus ik ben al jaren gewend aan de mensen zonder papieren die er wachten om opgepikt te worden voor klusjes in het zwart,” zegt hij. “Toch is het de laatste maanden frappant verergerd. Die aanval met de bijl gebeurde in de late namiddag, toen gezinnen met kinderen voorbijliepen. De man was gedrogeerd en de stoep lag vol bloed. De buurt was in schok. Sindsdien zie ik vaker gevechten met messen.” Toen afgelopen juli een man onder invloed voor zijn eigen deur een buurman begon te slaan, besloot Vandezande andere wijkcomités te contacteren en ontstond het initiatief voor de open brief. “De verhalen verschillen per buurt, maar dat zoveel verenigingen onafhankelijk van elkaar allemaal dezelfde boodschap onderschrijven, wil toch iets zeggen,” vindt hij.

Hun verklaring roept op tot meer politie op straat tegen dealers, diefstal, luide muziek, straatprostitutie en agressie. Ze vragen betere opvang van dakloze personen, medische begeleiding van drugsverslaafden, een strakker asielbeleid en versnelde armoedebestrijding door de OCMW’s. En alles moet netter, vinden ze nog. De vuilnisophaling kan beter en de publieke ruimte beter ingericht, valt te lezen. “De verklaring is niet in steen gebeiteld, en kan nog worden aangepast,” vult Vandezande aan.

“Het risico van zo’n breed eisenpakket is dat de politiek aan cherry picking kan doen om hen te sussen,” reageert VUB-politicoloog Dave Sinardet. Aan de comités is wel beloofd dat hun opmerkingen op de volgende gewestelijke veiligheidsraad besproken worden en dat nadien nieuw overleg volgt. “Blijkbaar heeft Rudi Vervoort nu toch de handschoen opgenomen, wat hij enkele weken geleden niet leek te doen toen de situatie rond het Zuidstation in het nieuws kwam,” zegt Sinardet. “Misschien omdat hier op het eerste zicht geen politieke agenda achter zit. Het gaat om burgers die vanuit hun dagelijkse frustraties en met een zekere liefde voor hun buurt spreken. Niet om oppositiepartijen die de meerderheid een hak willen zetten, of om politiebonden die meer middelen vragen.”

Die neutraliteit is ook wat Vandezande benadrukt. “40 comités is een apolitieke beweging,” zegt hij. “Sommige voorstellen klinken eerder sociaal, maar er ligt ook een nadruk op repressie. Wij kaarten gewoon aan wat we zien. Mocht een van onze leden individueel in de politiek willen stappen, kan dat natuurlijk, maar ik ambieer geen plaats op een kieslijst.”

Vandezande is een geboren en getogen Brusselaar, die na jaren bij een grote bank besloot om een carrièrepauze in te lassen. De zestigjarige houdt zich nu bezig met vrijwillig activisme. Hij trekt het wijkcomité IJzer-Sainctelette en is mede-eiser in een rechtszaak rond betere luchtkwaliteit van de ngo Client Earth. De nieuwe burgerbeweging van 40 comités coördineert hij zelf. “Dat is tijdsintensief, maar het grootste werk is nu gebeurd: alle verenigingen samenbrengen,” zegt hij. “Afhankelijk van hoe Vervoort reageert, zullen wij bekijken hoe we onze acties voortzetten. Bijvoorbeeld door elke twee maanden feedback uit de wijken te geven.”

Van druk naar inspraak

Daarbij komt meteen de vraag naar representatie. Veertig comités is veel, maar zijn ze ook divers? “Bij klassieke burgerparticipatie weten we dat brede rekrutering vaak moeilijk is,” zegt Sinardet, die in dit geval liever spreekt over een drukkingsgroep. “Het zijn vaak mensen met een zekere mondigheid en de nodige politieke kennis en kunde die van zich laten horen. Wat niet wil zeggen dat zij niet tegelijkertijd in contact kunnen blijven met hun achterban.” De politicoloog vergelijkt het met Ringland in Antwerpen enkele jaren geleden. “Dat was een drukkingsgroep van experten die eigen plannen had bedacht voor de Oosterweel-verbinding. Nadien zijn zij mee aan tafel geschoven bij het beleid, maar moesten ze ook hun achterban op de hoogte houden en soms de nodige compromissen uitleggen.”

Vandezande noemt zijn nieuwe burgerbeweging divers in taal, leeftijd en geslacht. “Een perfecte weerspiegeling van de wijk heb je nooit helemaal, maar het is een begin,” vindt hij. Volgens Cato Léonard zit de diversiteit al deels vervlochten in de veelheid aan betrokken organisaties. “Dat geeft een rijkdom aan inzichten. Er bestaan goede participatiemethoden om met al hun individuele bekommernissen tot oplossingen te komen in het algemeen belang,” zegt de experte. Dat moet je wel juist aanpakken, zegt ze. “Eerst en vooral met het duidelijk zijn waar we naartoe willen. Wat kan Brussel zelf doen en wat moet op een ander niveau gebeuren? Wat kan deze legislatuur nog en wat is eerder een plan voor de volgende regering? Dat organiseren als burgerbeweging vraagt veel tijd en energie. Ik zou de overheid eerder aanraden om dit momentum niet te laten varen. In het meest ideale scenario maakt Brussel zelf middelen vrij om hierover een participatieproces te initiëren en begeleiden.”

Maar had de Brusselse overheid deze legislatuur al niet tal van participatietrajecten opgezet? Er waren inspraakrondes rond het mobiliteitsplan Good Move, er was de Staten-Generaal over de organisatie van het Gewest, er loopt dit jaar nog een burgerraad rond het klimaat en met Agora zit al een eerste burgerpartij in het Brussels parlement. Nog in dat parlement hebben gelote burgercommissies vergaderd over 5G, biodiversiteit en zelfs, hier komt de overlap, dakloosheid. “De vraag is wat daarmee gebeurd is en of het voldoende geweten is. Je kan wel een leuke nota opstellen, maar wat heb je dan opgelost?” zegt Léonard.

“Een jaar voor de verkiezingen is het nu wat laat voor een burgerbevraging rond drugsoverlast,” denkt Sinardet, “maar deze beweging is wel politiek interessant. De oppositie kan een graantje meepikken van hun acties, terwijl de meerderheid kan tonen dat ze echt willen luisteren naar de burger. Als het niet bij een beleefdheidsbezoekje blijft en Vervoort in dialoog gaat, schuift deze drukkingsgroep sowieso op naar een vorm van participatie. Ik zou niet spreken over een sociale beweging, daarvoor zijn ze niet voldoende goed georganiseerd, maar het kan in die richting evolueren.”

Wordt participatie dan een van dé verkiezingsthema’s volgend jaar? “We weten dat de gevoeligheid van politici voor de stem van de burger in een verkiezingsjaar hoger ligt dan in het midden van een beleidsperiode,” zegt Wim De Roy van De Wakkere Burger, “maar het leven stopt ook niet bij verkiezingen. In veel gemeentes stellen burgergroeperingen liever een eisenbundel voor toekomstige beleidsmakers op. Wie het probleem oplost, vinden ze minder belangrijk dan dat het opgelost raakt.” En daar geloven ook de veertig comités nog in, zegt Vandezande. “Wij zijn verontwaardigd dat er weinig gebeurt, maar niet wantrouwig tegenover de politiek. Dat we deze beweging starten, wil net zeggen dat we erin geloven.”

Dat engagement is positief, vindt Dave Sinardet. “Om ervoor te zorgen dat deze mensen niet verweesd achterblijven, moet Vervoort wel duidelijk maken wat hij met hun bezoekjes zal doen.” Vervoorts kabinet meldt alvast dat een nieuw gesprek is voorzien. “We hebben nu eerst en vooral naar de burgers geluisterd en zullen hun opmerkingen deze week bespreken met alle burgemeesters,” zegt zijn woordvoerster Zeynep Balci. Dat gebeurt tijdens het vaste veiligheidsoverleg dat al gepland was. “We gaan er dus mee aan de slag. We spreken nog niet over structurele dialoog, maar zullen elkaar wel over drie maanden opnieuw ontmoeten,” zegt Balci.

Voor Cato Léonard mag het allemaal meer methodisch ingebed worden. “Het wordt tijd dat politici burgers als evenwaardige gesprekspartners beschouwen, want de burger zal zich blijven moeien. Dat kan je niet zomaar aan de kant schuiven,” benadrukt zij. “Ofwel pak je dat vast en ga je er structureel mee aan de slag, ofwel heb je de volgende legislatuur weer meer activisme van onderuit.”