‘Elke gedetineerde moet een wc krijgen'

De overbevolking in de gevangenissen wordt steeds zorgwekkender, schrijft de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen (CTRG) in zijn jaarverslag voor 2021. De CTRG benadrukt dat gevangenisinfrastructuur in het hele land zo snel mogelijk moet verbeteren. Nieuw zijn ook de cijfers over het beklagrecht, waar sinds de start al bijna tweeduizend gedetineerden gebruik van hebben gemaakt.

Te krappe cellen, cellen met vochtproblemen, cellen met een totaal gebrek aan privacy. Ook beschikken niet alle gedetineerden over wc of stromend water. "Onaanvaardbaar," klinkt het in het jaarrapport van CTRG. Deze problemen oplossen staat hoog op hun prioriteitenlijst gericht aan de federale ministers van Justitie en de Regie der Gebouwen. De wettelijke norm voor gevangenisinfrastructuur – uit 2019 – voorziet een overgangsperiode van twintig jaar om de cellen conform te maken. Tot 2039 wachten is volgens het CTRG te lang om basisvoorzieningen voor gedetineerden in orde te brengen. Ze vragen op korte termijn een wastafel en toilet in elke cel.

Nieuw dit jaar zijn de cijfers over het aantal gedetineerden dat sinds 2020 een klacht heeft ingediend. Voorheen moesten ze dat doen bij de Raad van State, nu is de administratieve procedure vereenvoudigd, waardoor een gedetineerde dat zelf in de gevangenis kan doen. Al verleent nog niet elke directie evenveel medewerking, klinkt het tijdens de voorstelling van het jaarrapport. Vanaf de start van het beklagrecht tot eind 2021 dienden gedetineerden 1.794 klachten in, verspreid over heel België, zo legt Bart De Temmerman uit. Hij is lid van het bureau van de CTRG en raadsheer in het Hof van Beroep in Brussel.

Waar gaan de meeste klachten over?
Bart De Temmerman: "De meeste beslissingen die worden aangevochten zijn tuchtbeslissingen. Denk bijvoorbeeld aan beslissingen die betrekking hebben op het regime, zoals beperking van bezoek, of beslissingen die de directie neemt op vlak van arbeid in de gevangenis. Eigenlijk gaat het om alle beslissingen die de directie tegen een individu neemt. Dus naast de maatregelen die over orde gaan, ook de toelating van bezoek of beperking van telefonie of communicatie met de buitenwereld of de media."

Zijn de problemen rond overbevolking ook terug te zien in de klachten?
De Temmerman: “Als zodanig kan overbevolking geen voorwerp uitmaken van de klachten omdat het niet gaat om een beslissing van de directie tegenover een individuele gedetineerde. Maar het kan voorwerp uitmaken van een klacht als een gedetineerde is overgeplaatst naar een cel die overbevolkt is. De klachten komen terecht in wat ik noem ‘kleine raad van states’. Het is aan die organen om het recht verder te ontwikkelen.”

In het jaarrapport komt ook de nieuwe gevangenis van Haren ter sprake. Voorlopig heeft minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open VlD) de adviezen van CTRG nog niet opgevolgd. Denk bijvoorbeeld aan de bezwaren van de raad tegen de ‘time out cel’. Wat is dit precies?
De Temmerman: "Dat is een cel die momenteel niet geregeld wordt door de basiswet. In deze wet staan normale cellen en strafcellen. Je hebt ook een cel voor mensen die suïcidaal zijn of het noorden kwijt zijn. Die komen in dezelfde cel terecht, maar in het geval van het laatste heet deze de ‘beveiligde cel’. De time out cel in Haren is geen strafcel, het is geen beveiligde cel, maar een cel waarin mensen worden ondergebracht als er zich moeilijkheden voordoen. Door het gebrek aan wettelijke omkadering weten we niet wanneer deze cel wordt gebruikt en voor hoe lang. De time out cellen heb ik gezien tijdens een bezoek. Ze zien eruit als een strafcel. Daarom is onze vraag: met welke waarborg gaat iemand in die time out cel terechtkomen? Hoe lang duurt het, wie ziet toe op het welzijn van de gedetineerde? Dat is allemaal niet geregeld momenteel."

Wat is de algemene visie van de CTRG op de gevangenis in Haren? Er gaat natuurlijk wel meer ruimte zijn voor de gedetineerden dan in Sint-Gillis.
De Temmerman: "De omvang van Haren is enorm. Hoe groter de gevangenis, hoe groter de problemen die men kan verwachten met het beheren ervan. Het is geen panopticum, zoals Sint-Gillis: dat is een stervormige gevangenis waar toezicht wordt gehouden vanuit een centraal punt. Hoe zal men de verschillende bewegingen naar de bezoekersruimte in het oog houden? De deuren gaan open met badges, een zeer ambitieus project. We weten niet hoe het in de praktijk zal gaan. Er zullen verschillende afdelingen zijn, maar elke afdeling op zich blijft lijken op een gevangenis oude stijl. Ik denk bijvoorbeeld aan de ruimte voor de individuele wandeling die een kleine rechthoekige ruimte is die omgeven is door hoge muren."

Als je ‘gevangenisdorp’ hoort, stel je je toch iets anders voor…
De Temmerman: "Toen ik er was kreeg ik de indruk dat ik in een gevangenisstad was, in plaats van een dorp. Een New York in het klein. Waar je ook kijkt staan hoge gebouwen. Er zijn wel gemeenschappelijke ruimtes, er is een sportruimte, er is een recreatieruimte. Maar wat ik onvoorstelbaar vond, is waarom de gezinsruimte niet anders is ingericht. Baby’s tot drie jaar oud blijven bij hun moeder, maar de ruimte waar zij verblijven is een betonnen vlakte, niet al te groot, omgeven door muren. De vrijheidsberoving op zich is al zo’n grote straf, samen met het verlies van autonomie. Waarom de detentieomstandigheden nog extra zwaar maken? Ik heb er echt geen verklaring voor."

Sint-Gillis blijft tot 2024 een gevangenis, wat er daarna zal gebeuren is nog de vraag. Wat is de wens van de CTRG voor deze Brusselse gevangenissen?
De Temmerman: "Sint-Gillis is een oude gevangenis. De bedoeling van de gevangenis in Haren was om de oude gevangenissen van Sint-Gillis, Vorst en Berkendael te kunnen sluiten. Nu blijft de gevangenis van Sint-Gillis tijdelijk – in afwachting van de opening van meer detentiehuizen – nog langer geopend. Het is onze mening dat de gevangeniscapaciteit niet moet worden uitgebreid, want zodra die er is, heeft deze de neiging om opgevuld te raken. De gevangenis van Berkendael wordt een detentiehuis met een zestigtal plaatsen. Dat werpt een licht op de moeilijke implementatie op het concept detentiehuizen. Wellicht zal het regime veranderen, maar wat men eigenlijk beoogde met de detentiehuizen is een aangepaste architectuur. In Berkendael blijft men dus verder werken in dezelfde infrastructuur."

Een ander oud zeer zijn de personeelstekorten. Wat adviseert de CTRG op dat vlak?
De Temmerman: "Personeel is heel belangrijk voor de uitvoering van detentie. Als je België vergelijkt met andere landen uit de Raad van Europa, dan is het personeelskader vergelijkbaar, maar in de praktijk is er heel wat minder personeel ter beschikking omwille van langdurige afwezigen en zieken. Daardoor kampen veel gevangenissen met een chronisch tekort aan personeel. Dat is een probleem dat bekend is, het Rekenhof heeft een rapport opgesteld hierover. Met detentiehuizen wil men werken aan opdeling van taken, tot nu toe alleen cipiers, nu ook ‘detentiebegeleiders’. Het gaat een hele uitdaging worden om beide personeelscategorieën aan te werven in deze tijden van personeelskrapte. En de mensen die worden aangeworven, hebben niet altijd de kans om zich bij te scholen. Terwijl een goede detentie staat of valt met goed personeel."