‘Ik wil rechtvaardigheid in publieke ruimtes’

Ervaren vrouwen de stad op een andere manier dan mannen? Die vraag houdt de Palestijnse architecte Mukarram Abbas bezig. Sinds vijf jaar bestudeert ze stedelijke omgevingen in Nabloes, op de Westelijke Jordaanoever, voor haar doctoraat. Dat doet ze vanuit Brussel, waar ze verbonden is aan het Cosmopolis-center, opgericht door VUB-stadsgeograaf en Brusselkenner Eric Corijn.

‘A ls je gelooft dat verschillende maatschappelijke groepen - bijvoorbeeld mannen en vrouwen - een stad anders aanvoelen en andere noden hebben, gaat stedelijk ontwerp niet enkel meer om gebouwen en pleinen inplanten in een stad. Ontwerpers moeten zich dan ook bezighouden met sociale kansen creëren op die plekken.” Mukarram is een slanke, lange vrouw met een bleke, transparante huid. Kleine blauwe adertjes onder haar oogleden laten zich niet wegmoffelen onder de lichte laag make-up. Het geeft haar iets zorgelijks, alsof ze zich over alle grote theoretische vragen tegelijk wil buigen. Het valt op dat de jonge vrouw telkens haar ogen half dichtknijpt, net vooraleer ze haar gewikte woorden over onze gesprekstafel laat tuimelen. Naarmate ze argumenten één voor één opgesomd krijgt, trekt haar blik zich weer open.

Vijf jaar geleden kwam ze als 26-jarige doctoraalstudente aan in Brussel. Ze was al eerder buiten de muren van Palestina geweest. Mukarram bezocht eerder Amman, de Jordaanse hoofdstad waar twee broers van haar wonen. Ook in Abu Dhabi, de hoofdstad van de Verenigde Arabische Emiraten, verbleef ze drie maanden voor een stage tijdens haar studies architectuur. België was haar eerste kennismaking met Europa. “Je kan je indenken hoe spannend het voor mij was. Ik had ook veel verwachtingen als onderzoekster, vooral over de toegang tot literatuur, workshops en seminaries.” De twinkeling in haar ogen suggereert dat Brussel haar geen windeieren legt.

Sociaal engagement
Als kind wilde ze dokter worden. Studeren was evident. “In Palestina is hoger onderwijs makkelijk toegankelijk, voor verschillende sociale klassen. Er is een ruim aanbod aan universiteiten en hogescholen. Palestijnen, en mijn familie in het bijzonder, hechten veel belang aan opleiding.” Om haar ouders niet op kosten te jagen, koos ze voor architectuur en niet voor duurdere doktersstudies. De economische situatie in Palestina stond begin de jaren 2000 immers hevig onder druk door de Israëlische bezetting. Tijdens haar eerste hoger studiejaar brak de tweede Intifada uit. “Gelukkig werd het architectuur, want mijn vader, die overdag als imam werkte maar ‘s avonds nog bijkluste als boekhouder, verloor in de nasleep die tweede job.” Het was bovendien geen slechte keuze, want schilderen, tekenen en kunst liggen haar ook wel. Maar de ‘goesting’ om anderen te helpen, nam later toch weer de bovenhand. Ik ben een “ruimtelijke rechtvaardigheidszoeker,” herhaalt ze enkele keren tijdens ons gesprek.

Haar interesse voor genderthema’s is heel spontaan en zelfs toevallig gegroeid. “Een professor van de An-Najah National University in Nabloes, naar wie ik opkeek, leerde mij het concept ‘gender’ kennen. Dat was nieuw voor mij. Ik moest de term intikken op het internet. En het liet me niet meer los. Het werd de focus van mijn masterthesis, en nu nog steeds van mijn doctoraat. Genderproblematieken in Arabische sociale en humane wetenschappen waren al grondiger bediscussieerd dan in de domeinen architectuur en stedelijke planning Ik hield van dat onontgonnen terrein.”
Vanaf de tweede feministische golf - in de jaren 1960 en 1970 - kregen Westerse onderzoekers aandacht voor de thema’s ‘stadsplanning’ en ‘gender’. Ze luisterden naar argumenten van feministen die erop wezen dat stadsplanners hoofdzakelijk mannen waren, en dus onvermijdelijk vanuit een mannelijke blik de stad vormgaven. Zo bestudeerden ze of shoppingcentra, openbaarvervoeraccomodatie, woonblokken enzovoort, makkelijk toegankelijk zijn voor bijvoorbeeld vrouwen die ook een kinderwagen en een hoop winkeltassen meezeulen. Maar intussen hebben researchers ook oog voor de outdoor publieke ruimte, zoals straten en pleintjes.

Ook voor Mukarram is de buitenruimte het stokpaardje. Vooral sociale conventies en machtsrelaties die, los van materieel comfort, bepalen hoe mensen de ruimte al dan niet gebruiken, intrigeren haar. “In theorie is de publieke ruimte er voor iedereen. In werkelijkheid is dat niet zo evident. Een dakloze bijvoorbeeld, is niet overal welkom.” Voor haar doctoraat kijkt ze onder meer naar twee publieke recreatieparken in Nabloes, zogenaamde mutanazahat: eentje waar mannen de rollen bepalen, en een ander waar vrouwen de plak zwaaien. In het laatste geval bepaalt de gemeente Nabloes dat mannen alleen er niet inkomen. Enkel in gezelschap van hun vrouw of familie zijn ze welkom. “Daar waar vrouwen op het eerste pleintje samentroepen en vrouwencirkels vormen, en bijvoorbeeld zeker niet staan te voetballen met hun kinderen of laat staan een sigaret opsteken, gebeurt dat in het tweede geval wel. De machtsrelaties tussen mannen en vrouwen zijn er evenwichtiger.” Zo’n vorm van ‘parallelle’ publieke ruimte, kan ademruimte scheppen voor bepaalde sociale groepen, schetst Mukarram, en dus gerechtvaardigd zijn. Al is segregatie een heel gevoelig thema, beseft ze. Ze wil met haar stelling dan ook absoluut geen pleidooi houden voor bijvoorbeeld ‘women-only’-zones.

“Sinds mijn onderzoek, kijk ik anders naar de publieke ruimte. Ook in Brussel. In gemeenten zoals Molenbeek of Schaarbeek bijvoorbeeld, valt het mij op dat sommige pleinen of wijken door mannen worden gedomineerd. Vrouwen zijn wel vrij te gaan en staan waar ze willen. Ze lopen daar uiteraard ook voorbij, maar eerder uit noodzaak, want ze zijn op weg naar hun werk, de crèche, of ze doen hun inkopen.”

Wat raadt ze stadsplanners dan wel concreet aan? “Zolang een ontwerp nog niet is uitgevoerd, kan je als designer niet weten hoe mensen zich zullen bewegen. Vooral nadien moet je durven bijsturen, door bijvoorbeeld meer functies toe te voegen aan het project, of meer verlichting of camera’s te installeren om het veiligheidsgevoel te verhogen.”

Racisme in de publieke ruimte
De theoreticus in Mukarram trekt het gesprek nog ruimer open. “Ik vraag me ook af in welke mate stereotypen een effect hebben op het gedrag van vrouwen op straat. Het is geen geheim dat de islam veel kritiek krijgt in Westerse maatschappijen. In augustus was er nog een racistisch voorval in Zweden. (In een voorstad van Stockholm trok in augustus jongstleden iemand de hoofddoek van het hoofd van een zwangere vrouw. Hij sloeg haar hoofd tegen een auto, waarbij hij haar racistische beledigingen toeschreeuwde, nvdr.). De weerklank van zo’n gebeurtenis is groot, en kan als gevolg hebben dat gesluierde vrouwen zich onveilig gaan voelen in de publieke ruimte.”

Ook Mukarram sluiert zichzelf. Voelt ze zich soms geviseerd in Brussel? Van haatblikken, zoals ze naar eigen zeggen wel ooit ervoer in Griekenland, heeft ze in Brussel geen last. Al herinnert ze zich wel een concreet incident. “Ik was pas zo’n twee maanden in Brussel. In een bowlingzaal vroeg men mij mijn sjaal af te zetten. Ik was geshoqueerd. Ik dacht: je hebt het met de verkeerde voor. Ik contacteerde het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en Racismebestrijding. Het werd een zaak voor de rechter, die ik uiteindelijk won. De verantwoordelijke van het bowlingcenter - een vrouw nota bene - kreeg van de rechter het bevel om de reglementering aan te passen en excuses aan te bieden.”

Brussel is ‘thuis’ geworden
Het incident liet geen sporen na. Mukarram houdt van Brussel en haar parken en Grote Markt. Ze geniet van de vrijheid die ze hier heeft als ‘vreemde’. “In Brussel voel ik me minder afhankelijk van sociale controle. In Nabloes, waar ik opgegroeid ben, is dat veel meer het geval. Hier zou ik er bijvoorbeeld niet mee inzitten om te rennen voor een tram die ik wil halen. Ik ga ook regelmatig naar een gemengde sportclub. Ik speel badminton en won vorig jaar zelfs het vrouwen dubbelspel op het jaarlijkse recreatietornooi van de Schaarbeekse club ‘Bad - Ton’. Ik draag een hoofddoek, ja, maar het voelt niet aan alsof mijn kledingsstijl een barrière is tussen mezelf en de publieke ruimte.”

Mukarram beviel in die afgelopen jaren in Brussel ook van haar eerste dochtertje, dat intussen drie is en in Brussel schoolloopt. Haar man verbleef in al die tijd ook even in België, maar woont intussen terug in Palestina. “Het is soms hard als je niet kan terugvallen op een familienetwerk, maar het opvangsysteem in Brussel vind ik perfect. Het laat me toe mijn job uit te voeren.” Mukarram keerde slechts twee keren terug naar Palestina, onder meer om onderzoeksmateriaal te sprokkelen. “De reis duurt heel lang. Aangezien ik een Palestijns paspoort heb, moet ik via Jordanië naar Palestina. Het is niet onmogelijk, maar om de grens met de Westelijke Jordaanover over te steken, moet je langs drie verschillende grensautoreiten: de Jordaanse, de Israëlische en de Palestijnse.” Binnenkort verdedigt Mukarram haar doctoraat. Dan bezoeken haar ouders haar hier ook voor het eerst.
En wat daarna komt, is nog gissen. Mukarrram voelt zich als een vis in het academische water, en wil misschien wel gelijkaardig onderzoek doen naar Brusselse cases. “Brussel heeft me veranderd. Ik ben niet meer dezelfde persoon als vijf jaar geleden. De stad heeft mijn karakter op een positieve manier gepolijst. Ik ben sterker en wijzer geworden. Mijn vrienden en VUB-collega’s geven me wel vaker het compliment dat ik hen een sterke vrouw lijk, en dat ik me overtuigend uitdruk. Mijn persoonlijkheid is direct en extravert, maar door in Brussel te wonen, is dat kantje van me nog meer boven komen te drijven. En waarschijnlijk ben ik ook een betere moeder geworden. Ik leer veel van hoe medewerkers in de kinderopvang omgaan met de kinderen. Ik denk dat ik een betere persoon geworden ben.” Als dat geen lofzang is op Brussel.