Oxana Taran, beeldend kunstenares: ‘Tsjernobyl als breekpunt’

“In mijn werk gaat het altijd over migratie, ruimtelijke en mentale. Met een grote rol voor de herinnering. Herinneringen aan de kinderjaren, aan het me telkens weer moeten aanpassen ook: andere culturen, vreemde talen, nieuwe gewoontes, andere mensen.” De Oekraïens-Belgische Oxana Taran is beeldend kunstenares en doceert aan het Rhok.

O xana Taran is een kind van de Sovjet-Unie. "Ik ben opgegroeid in Kiev, Oekraïne. Mijn moeder was redacteur bij de staatsradio, mijn vader burgerlijk inge­nieur. Wat me als kind al onderscheidde, was dat ik wist dat er een wereld was buiten het gesloten sovjetsysteem. Dankzij de verhalen en de foto's van vader, die matroos op de lange omvaart was geweest. Afrika, Nederland, de VS..."
"Toen ik acht was, ging mijn vader dood. Moeder kon zich daar maar moeilijk over zetten, en thuis de discipline handhaven was niet haar sterkste kant. Het maakte van mij een vrij kind dat haar eigen weg ging. Ik was nieuwsgierig en kreeg ook de kans om nieuwsgierig te zijn. De wereld om me heen observeren: ruimtes, mensen, gebeurtenissen. Een groot deel van mijn ervaringen, van dingen die mij fascineren, komt uit die tijd."

"Op mijn twaalfde belandde ik bij toeval op de kunstschool. Door toedoen van een vriendinnetje, dat niet in haar eentje aan het toelatingsexamen durfde deel te nemen. Ik was geslaagd, zij niet. Daarna heb ik verder gestudeerd in Lviv, een stad in het westen van Oekraïne. Monumentale decoratieve kunst. Wandtapijten vervaardigen, batikken. Het leek er helemaal op dat ik in Oekraïne mijn leven verder zou uitbouwen. Jong getrouwd, een zoon op de wereld gezet, een goede baan na mijn studie. Maar de val van het Oostblok strooide roet in het eten: het werden harde tijden. Ik zocht een uitweg. Eerst twee jaar in Griekenland, daarna in België."

Paradijs
België: weer een ander land, weer integreren. "Gelukkig sprak ik naast Russisch en wat Grieks ook Engels. Zo ben ik deeltijds aan de slag kunnen gaan bij Reynaers Aluminium in Duffel. Als tolk, omdat ze hun activiteiten naar Rusland wilden uitbreiden. Daar heb ik veel geleerd door in het team te werken van Martine Reynaers, die later de eerste vrouwelijke Manager van het Jaar zou worden."
"Mijn ambitie bleef wel iets met kunst te doen. Toen ik ontdekte dat er in België zoiets bestaat als deeltijds kunstonderwijs, was mijn interesse gewekt. Eigenlijk kon ik mijn oren niet geloven, de toestand in Oekraïne kennende. Daar zijn de academies heel elitair. Kiev, bijvoorbeeld, heeft tweeënhalf miljoen inwoners en maar één academie. Eén. Hier werd me zomaar een mooie opleiding voor de voeten geworpen, met schitterende leraars en fantastische ateliers. Ik voelde me als in het paradijs."

"Ik schreef me in aan het Rhok, de Academie voor Beeldende Kunsten in Sint-Pieters-Woluwe. Een van de leraars, Rik De Boe, zag dat ik iets in mijn mars had en raadde me aan een diploma aan Sint-Lukas te halen, in de vrije kunsten. Dat zou deuren kunnen openen naar lesgeven. Een fantastische ervaring, omdat de kennis die ik voordien had opgedaan, gestructureerd werd en een update kreeg. Ik ben er voluit voor gegaan, heb mijn meesterdiploma behaald, vervolgens kansen gekregen voor tentoonstellingen en ook werk gevonden. Twee jaar in Turnhout, drie jaar in Geel, en uiteindelijk ben ik aan het Rhok kunnen gaan lesgeven. Dat doe ik nu al twee jaar. Een voorrecht is het om mijn ervaring als kunstenaar door te geven. Ik heb studenten uit de vier windstreken: Franse, Japanse, Nieuw-Zeelandse, Spaanse, Belgische, Oost-Europese... Een miniversie van de wereld, net als de plek waar ik woon."

"Mijn zoon, die hier grotendeels is opgegroeid, is teruggekeerd naar Oekraïne. Samen met zijn vriendin baant hij zich er een eigen weg. België en Oekraïne zijn nog altijd twee compleet verschillende werelden. Zo kijken de mensen in Oekraïne heel raar op als ik vertel dat de Brusselse politie mij heeft helpen zoeken naar mijn kat. In mijn geboorteland is de politie er alleen om de orde te handhaven en angst in te boezemen. Het besef dat het anders kan, is ook bij mij maar druppelsgewijs doorgesijpeld. Andersom, een Oekraïens verhaal dat de Belgen altijd verwondert: mijn moeder woont in een bosrijk gebied. Vorige zomer moest ze dringend hout opslaan. Ik was daar, iemand zei me dat hij zijn brandhout kocht voor twee keer niks. Hout uit Tsjernobyl. Ik: 'Maar misschien is dat hout radioactief?' Hij: 'Pfff. Ik gebruik het al vijf jaar en ik heb een speciaal medicijn. Elke avond een beetje wodka, en al die straling is vernietigd.' Twee voorvallen die goed het verschil in mentaliteit tekenen."

Subjectief documenteren
Het brengt ons bij Tarans jongste tentoonstelling, Fantoomstad, in het Huis van de Raad van de VGC. Het centrale thema is Tsjernobyl.

"Tsjernobyl maakt een belangrijk deel uit van mijn leven. Ik was 22 op het ogenblik van de kernramp. Een verschrikkelijke periode. Er kwam geen informatie, niemand wist - of mocht weten - wat er gebeurd was. Mensen werden ziek, er ontstond paniek. Dat was op amper honderd kilometer van thuis..."

"Ik wilde dan ook iets doen rond subjectief documenteren. Het verleden is als een fantoom voor de mens, dat bestaat niet meer. Zo ver terug in de tijd en de ruimte, dat het niet meer raakt. Wij vergeten bijna alles, anders zouden we, denk ik, niet kunnen overleven."

"Toen ik binnenkwam in het Huis van de Raad van de VGC, was ik meteen verkocht. Een gerenoveerd burgerhuis, kleine ruimten. Een grote trappenhal ook, met een muurschildering. Het fresco deed me denken aan het socialistisch realisme van in de Sovjet-Unie, aan het fresco van Tsjernobyl dat ondertussen vernietigd is. Ik vroeg me af hoe ik eraan moest beginnen. Iets abstracts zou niet werken. Het moet documentair blijven. Dan bedacht ik me: ik doe wel een beetje aan fotografie, maar ik ben geen echte fotografe. En daarbij, alle foto's die van Tsjernobyl te maken zijn, zijn al gemaakt. Dus besloot ik die informatie te verwerken in wat ik het beste kan: tekenen. Tekenen op basis van foto's die ik heb gekozen. Met een balpen, omdat je zo lagen krijgt die bijna een filmeffect geven. In vreemde kleuren: perfect, omdat ik een vervreemdingseffect wilde."

"Ermee bezig zijn heeft ook andere dingen losgemaakt. Zo heb ik contact gelegd met de bekende documentairemaker Alain de Halleux, die een film heeft gemaakt over Tsjernobyl: Chernobyl4ever. 'Misschien kan ik de film tonen op de tentoonstelling?' vroeg ik hem. Maar helaas was ik te laat met de vraag, logistiek was het niet meer haalbaar. Iemand anders heeft me in contact gebracht met Arina Ageeva, een architecte die de toekomst van het gebied ziet als een enorm attractiepark. Dat geeft ook zin aan mijn werk: creëer iets wat ertoe doet, en je brengt anderen in beweging. Anderen die met jou mee beginnen denken, zodat het uiteindelijk iets multimediaals kan worden. Het gaat ook niet alleen over kunst. Hoe kun je mensen het gevaar onder de ogen blijven houden? Hen eraan herinneren dat ze alert moeten blijven? Het collectieve geheugen stimuleren: enorm belangrijk is dat."

"Dat de krachten van de natuur eveneens een plaats hebben in Fantoomstad, spreekt voor zich. Welke vernieling wij als mensen ook aanrichten, de natuur recupereert altijd en past zich aan. Sneller en beter dan de mens. Voor de mens is het gebied - zestig bij veertig kilometer, 76 dorpen en steden, bossen - afgesloten. Het is een plek waar de natuur haar plaats aan het herwinnen is op wat de mens heeft vernietigd, op wat de mens heeft opgebouwd ook. Bevreemdend. Paradijselijk ogend, maar onbereikbaar voor ons. Het zet je automatisch aan het denken over de toekomst van onze planeet en van de mens."

------------------
Fantoomstad, van 2 tot en met 29 maart in het Huis van de Raad van de VGC, Lombardstraat 61-67, 1000 Brussel. Elke werkdag van 10 tot 17 uur