Pascale Champagne, psychoanalytica: ‘De laatste tragische helden’

“Het is tegenwoordig bon ton om Sigmund Freud in het verdomhoekje te zetten. Het vakjesdenken van de klinische psychologie, met een pilletje voor elke stoornis, zet de toon. Om het met een Parijse collega en vriend te zeggen: ‘Mensen die zich laten analyseren, zijn de laatste tragische helden.’ Terwijl ik ervan overtuigd blijf dat dieptepsychologie een bron van bevrijding is.” Pascale Champagne is psychoanalytica en werkt in het theater met kinderen en volwassenen.

A l in haar tienerjaren, op de buiten in het Waalse Ham-sur-Heures/Nalinnes, wist Pascale Champagne het: ze moest haar weg zoeken in de psychologie.

"Ik beleefde mijn puberjaren zoals een adolescent dat behoort te doen: met een gezonde dosis rebellie. Vooral in mijn gedachten; ik ben al snel Nietzsche gaan lezen, Sartre en andere grote auteurs, poëzie. Mensen die ver durven te gaan in hun denken, boeiden mij en ze boeien me nog altijd enorm. Dat ik psychologie zou studeren, stond toen al als een paal boven water."

"Na mijn diploma heb ik er nog een jaartje filosofie aan vastgekleefd. Met die studie filosofie ben ik gestopt, omdat het te druk werd. Maar het is zeker een richting waarin ik vroeg of laat verder ga. Ik ben het trouwens volledig eens met professor Jacques Sojcher, die ervoor ijvert filosofie op te nemen in het programma van het middelbaar onderwijs. Meer nog, het is een fundamenteel strijdpunt. Adolescenten zijn filosofen. In de manier waarop ze de wereld zien, schuilt een grote intelligentie; de moed waarmee ze vraagtekens zetten bij wat volwassenen hen voorhouden, is bewonderenswaardig. Ons onderwijs zou dan ook veel meer gericht moeten zijn op de ontwikkeling van de kritische geest van de jongeren, ze sociale intelligentie bijbrengen. Ze zouden beter leren nadenken in plaats van hen vol te proppen met academische kennis en hen dag in, dag uit op te sluiten in een klaslokaal."

"Daarom ben ik gelukkig dat mijn dochtertje Lila, die nu tien is, naar het freinetonderwijs kan. Dat systeem is veel minder gericht op presteren en op in het rijtje lopen dan het algemeen onderwijs. De filosofie van Freinet draagt openheid naar de andere hoog in het vaandel, reflectie over de maatschappij, aandacht voor het kind. Dit schooljaar hebben ze al gewerkt rond art nouveau en hebben ze sans-papiers bezocht. Heel het vorige jaar hebben Lila en haar klasgenootjes zelfs doorgebracht in een natuurreservaat, waar ze bomen hebben geplant en de natuur geobserveerd."

Théâtre-Poème
Pascale Champagne ziet het breed. Dat ze zich na haar studie psychologie verdiepte in Freuds theorieën en die van illustere volgelingen, zoals Françoise Dolto en Jacques Lacan, typeert die brede visie. "Op zich is een studie psychologie nogal saai. Psychologie is bovendien beperkend in haar therapeutische toepassing, terwijl de psyche onvoorstelbaar complex en rijk is. Het geniale van Freud schuilt daarin dat er geen beperkingen zijn. Het onbewuste houdt zoveel onbepaaldheden in, onbepaaldheden die steeds weer opnieuw verkend kunnen worden. Daarom val je als psychoanalyticus ook niet louter terug op je eigen beeldvorming van een patiënt, maar toets je ze aan die van een collega. Met die collega loop je het parcours van de gesprekken door, waarbij je zelf ook alles nog een keer aftast. Het is een werk dat nooit af is."

Onvermijdelijk gingen Champagnes passie voor al wat creatief is en haar werk als psychoanalyticus elkaar bestuiven. "Zowat vijftien jaar geleden is het begonnen. In Sint-Gillis, het Théâtre-Poème, voor mij een van dé cultuurtempels van Brussel. Ik heb er toen directrice Monique Dorsel mogen ontmoeten, na een lezing door Bernard Noël - twee absolute monumenten. Dorsel bleek oren te hebben naar mijn voorstel om lezingen te organiseren door bekende psychoanalytici, te beginnen met Daniel Sibony, en zo is de zaak aan het rollen gegaan. Ik ben toen halftime voor het Théâtre-Poème gaan werken. Mijn taak bestond erin rondetafels met intellectuelen te organiseren. Daar kijk ik met veel voldoening op terug: het Théâtre-Poème was lang een weerstandsplek in de mooie zin van het woord. Een plek die wou nadenken over wat we zijn. Elitair in de ogen van velen, maar je hoeft geen intellec­tueel te zijn om de uitdaging aan te gaan om de dingen in een nieuw daglicht te zien."

Therapie door creativiteit
Een kans om de dingen in een nieuw daglicht te zien, biedt Champagne ook al jaren aan mensen die het psychisch moeilijk hebben, van klein tot groot. "Ik ben heel gevoelig voor de klank van taal, van een woord. Het theater is een uitgelezen medium om die gevoeligheid te beleven. Daarom heb ik in die jaren in het Théâtre-Poème in alle bescheidenheid een project ontwikkeld om theater te maken met kinderen, adolescenten en volwassenen met een hobbelig parcours: kinderen, adolescenten en volwassenen die in instellingen hadden gezeten, in de psychiatrie. Lang heb ik het gedaan in het Théâtre-Poème, nu is de thuishaven het Théâtre de la Vie in Sint-Joost. Ik ben ook geen werknemer meer, ik organiseer het nu onder de paraplu van mijn eigen vzw, Le Théâtre de l'Éclair."

"Het is therapie door creativiteit. Zij moeten uit hun pijp komen, en dat wij soms hard voor hen zijn, hoort erbij. Ik wil hun leren omgaan met de realiteit van een podium, van het brengen van een tekst. Niet zomaar bewegen, niet zomaar iets zeggen: een disciplinair kader met daarbinnen een grote creatieve vrijheid. Het is ook geen simpel volksvermaak of entertainment, het is echt wel stevige kost. Bijvoorbeeld Introspection van Peter Handke, of nog: een bewerking van Stig Dagermans essay Notre besoin de consolation est impossible à rassasier (uit 1952; in het Nederlands Onze behoefte aan troost is onverzadigbaar, red.) , geschreven net voor hij zelfmoord pleegde. Anders dan wat velen denken, zijn mensen met zware psychische problemen niet te fragiel om met zulke bespiegelingen om te gaan. Ze tonen een grote gevoeligheid voor zulke literaire teksten, ze vatten zeer goed waar het om gaat. En vanuit hun fragiliteit brengen ze een vertolking van een schoonheid die soms gewoonweg overdonderend is."

"Het boeiende is dat elke leeftijdsgroep haar eigen wetten heeft. De kinderen zijn het moeilijkst; dat kan ook moeilijk anders. Maar ze weten dikwijls het publiek echt te raken. Door hun spontaniteit, door de moeite die het hun duidelijk kost. Met adolescenten krijg je een ander verhaal: zij brengen een eigen tekst of die van een leeftijdgenoot. Vragen over leven en dood, hun angsten, maatschappijkritiek. De literaire bewerkingen, de Handkes, zijn voor de volwassenen."

"Daarnaast leid ik sinds dit jaar ook nog een toneelgroep met geneeskundestudenten, die gegroeid is het keuzevak Cultuur, Creatie en Medische Praktijk waarvoor ik vorig jaar door de UCL was gevraagd. Mijn opdracht was het opzetten van een theateropvoering met de studenten. Dat was heel erg bevallen, en van het een kwam het ander, mede op aanraden van - alweer - Monique Dorsel."

"Zonder cultuur kan ik niet leven, zonder cultuur kan een méns niet leven. Het is het enige houvast dat ons rest in deze dolgedraaide wereld. Freud zei niet voor niets: 'De enige manier voor de mens om te overleven is cultuur.' Niet de massacultuur, want die werkt alleen maar afstompend, wel elitaire cultuur. Elitair is een woord met een negatieve connotatie voor velen, maar ik heb zelf ondervonden dat het werkt. Delinquenten, jongeren die in de gevangenis hebben gezeten: hoe dikwijls hebben ze niet gezegd: 'Elle est folle!' als ik met de zoveelste moeilijke auteur aan kwam dragen. Maar juist omdat die pennenvruchten iets fundamenteels te vertellen hebben, raakte het hen."