Selma Franssen: 'Vriendschap is een ondergeschoven kindje'

In deze tijden van facebook lijkt het of iedereen een massa vrienden heeft. Wordt het woord vriend ijdel gebruikt?
Selma Franssen: Het klopt dat vriend een soort containerbegrip is geworden voor alle mensen met wie we een niet-romantische, maar wel liefdevolle band hebben. Het aantal echte vrienden dat mensen hebben is niet veranderd sinds facebook. Uit onderzoek blijkt dat de meeste mensen een drietal heel goede vrienden hebben. Het zijn de mensen die je opbelt als er echt iets aan de hand is. Daaromheen cirkelen tien of twaalf vrienden die eerder verwante geesten zijn. En daarrond hangt nog een netwerk van kennissen.

Wat is er nodig om het van verwante geest te schoppen tot echte vriend?
Franssen: Twee zaken: tijd en openheid. Voor echte vriendschap moet je eerst genoeg tijd met iemand hebben doorgebracht, volgens studies tweehonderd uur. En liefst echte vrije, niet van tevoren volgeplande tijd.
Voorts moet je je kwetsbaar durven te tonen ten opzichte van de ander, je masker laten vallen.

Kwetsbaarheid en tijd staan beide onder druk in onze maatschappij.
Franssen: Inderdaad, we worden niet aangemoedigd om ons kwetsbaar te tonen, zeker mannen niet. Op social media laat je de beste versie van jezelf zien.
En dan is er de drukke tijdsbesteding van veel dertigers en veertigers. Voor elke afspraak moeten twee of meer volle agenda's op elkaar worden afgestemd. Doodles worden gebruikt om elkaar toch maar te kunnen treffen.

Ik erken, ook bij mij moet je een afspraak twee weken van te voren inplannen. Onlangs zat ik op het Festival van de Gelijkheid in Gent in een panel samen met een sympathieke Iraakse vluchteling. Hij bleek met zijn vrouw in Brussel te wonen en hij nodigde me uit om bij hen langs te komen. Always welcome for some hummus. Een afspraak maken was niet nodig, gewoon de dag zelf laten weten dat ik zou komen, appte hij. Ik vond dat mooi. Maar het staat zo haaks op mijn manier van leven.

Een van de conclusies uit uw boek luidt dat vriendschap in onze maatschappij veel minder status heeft dan de romantische liefde of familiebanden. Hoe uit zich dat?
Franssen: Je ziet het in films en tv-series, die gaan bijna altijd over romantische relaties.
Ook de wetgever hecht weinig waarde aan vriendschap. Voor wie met vrienden wil samenwonen of mantelzorg wil verlenen aan een vriend, is niets geregeld. Alleen voor erfenissen aan vrienden is er nu in Vlaanderen een kleine opening.

Maar ook in de hoofden van de mensen staat vriendschap op een lager trapje. Vaak wordt het gezien als een soort uitlaatklep wanneer het niet goed gaat met die andere relaties.
Ik zag het ook bij mezelf. Als men me vroeg of er 'iemand' in mijn leven was, dan kwam het niet bij me op te zeggen dat ik een heel goede vriendin en ook nog andere vrienden heb. Sinds ik dit boek geschreven heb, doe ik het wel.

Hoe wordt daarop gereageerd?
Franssen: Soms vreemd. Een vriendin van vroeger kwam er onlangs achter dat ik geen familie heb om kerst mee te vieren. Ik heb geen partner en heb weinig contact met mijn eigen familie. Ik breng die dag dan ook door met mijn vrienden, dat zijn de belangrijkste mensen in mijn leven. Voor haar was dat niet genoeg. Ze drong erop aan dat ik bij haar en haar gezin zou komen. Want kerst vier je in een familiesetting.

Een andere opmerkelijke vaststelling: mensen beseffen zelden dat hun vriendschappen niet altijd wederkerig zijn.
Franssen: Dat zit zo. Als iemand mij vraagt om mijn beste drie vrienden op te noemen, kan het goed zijn dat ik jouw naam noem, maar dat ikzelf vervolgens niet voorkom in jouw top drie. Volgens onderzoek idealiseren we ons beeld van vriendschap nogal en is bijna de helft van onze vriendschappen niet helemaal wederkerig.

Dat we dat soms niet in de gaten hebben komt doordat we er heel weinig over praten. In een prille romantische relatie probeer je na een tijdje bevestiging van die ander te krijgen. Onder vrienden reflecteer je zelden over de intensiteit van de onderlinge band. Je zegt niet: hoe vind jij dat het gaat met onze vriendschap?

Dat niet uitspreken leidt ertoe dat we niet altijd weten hoe belangrijk we zijn voor de ander. Bovendien zijn er geen rituelen die de wederkerigheid van de vriendschap kunnen bevestigen. In een liefdesrelatie zijn die er wel, je kan je verloven of trouwen.

Alleen jonge kinderen formaliseren hun vriendschap. Die zeggen nadat ze een hele dag samen gespeeld hebben: nu zijn we vrienden, en bezegelen dat de dag nadien met een vriendschapsbandje of iets dergelijks.

Vrienden maken lijkt simpeler dan het is, zeker naarmate we ouder worden?
Franssen: Als kind, tiener of student gaat het meestal nog makkelijk. Je zit samen op school of aan de universiteit, je hebt veel ongeplande tijd, zo kom je snel aan die benodigde tweehonderd uur.
Maar mensen blijven niet wonen in de stad waar ze gestudeerd hebben, sommigen vertrekken naar het buitenland.

Op een gegeven moment zal je toch weer nieuwe vrienden moeten maken. En als volwassene is het ingewikkelder. Op de werkvloer zie je je collega's weliswaar dagelijks, maar vriendschap is lastiger, omdat je met machtsverhoudingen en onderlinge concurrentie zit, niet de beste ingrediënten om vrienden te maken. Veel volwassenen gaan dan ook naar een hobbyclub of doen vrijwilligerswerk, voor hen een soort dekmantel om vrienden te vinden.

Is Brussel een makkelijke stad om vrienden te maken?
Franssen: Het voordeel van Brussel is dat er altijd nieuwe mensen arriveren, studenten, stagiaires bij de EU, die ook nieuwe mensen willen leren kennen. Maar een deel van hen vertrekt ook altijd weer. Mijn Britse vriendin die ik hier heb leren kennen, woont inmiddels in Amsterdam. Ik ben nog steeds bevriend met haar, maar als ik hier mensen om me heen wil, moet ik altijd weer nieuwe vrienden bijmaken.

In België word je ook niet zo makkelijk bij mensen thuis uitgenodigd. Ik herinner me dat mijn eerste baas in Nederland mij op mijn eerste werkdag al uitnodigde om bij haar brei- en wijnclub te komen. Vlamingen zullen dat niet zo snel doen. Ze zijn vaak erg gehecht aan de vriendenkring uit hun jeugd, zeker als ze vroeger bij de chiro of de scouts hebben gezeten. Elk jaar samen op Ardennenweekend. Om daar als nieuweling tussen te komen, is lastig.

Hoe hebt u het zelf aangepakt toen u in deze stad kwam wonen?
Franssen: In het begin vond ik het heel moeilijk. Ik ging zelfs naar expatborrels die een heel slechte reputatie hebben omdat veel EU-mannen het als een soort datingclub gebruiken. Ik voelde me daar niet echt om mijn gemak, maar heb er toch een vriend aan overgehouden. Daarna ging het vooral via via: vrienden van vrienden werden mijn vrienden.O ja, ik heb ook gebruikgemaakt van de vriendschapsapp Hey!Vina. Daar zitten vooral mensen op die nieuw zijn in de stad en die iemand zoeken om leuke dingen mee te ondernemen. Het werkt zoals Tinder.

Tinder was vroeger ongemakkelijk, nu doet iedereen het. Is het ongemak bij een vriendschapsdate ook weg?
Franssen: Nog niet helemaal. Ook omdat telkens de vraag komt: waarom zoek je vrienden? Ik moest tijdens mijn vriendschapsdate erkennen dat ik al vijf jaar in Brussel woonde. Dan zie je de mensen helemaal vreemd opkijken. Scheelt er iets met haar? Er rust nog steeds een groter taboe op zeggen dat je een vriend zoekt dan op toegeven dat je een lief mist.

Hoe komt dat?
Franssen: Mensen vinden je dan een beetje zielig. Want je slaagt er niet in om op eigen kracht nieuwe vrienden te maken. Wie een druk sociaal leven heeft, maakt alleen daardoor al makkelijker vrienden. Want met een heel sociale persoon willen we ons graag verbinden, liever dan met een eenzaam iemand. Dat is het sneue van eenzaamheid. Het is een vicieuze cirkel.

Zijn social media al bij al een zegen voor vriendschap of toch een vloek?
Franssen: Beide. Een zegen omdat ze lange­afstandsvriendschappen mogelijk maken. Mijn beste vriendin woont in Polen, maar we hebben dagelijks op de een of andere manier contact.
Tegelijkertijd zijn sociale media een rem.

Als vrienden elkaar zien, zijn ze soms meer met hun gsm bezig dan met elkaar. Phubbing, heet dat fenomeen. Die gsm op tafel zorgt ervoor dat er niet gesproken wordt over diepe emotionele zaken, zo blijkt uit onderzoek.Je moet er onder vrienden ook voor waken dat je niet alleen via appjes communiceert. In een app hoor je de intonatie, de emotie in iemands stem niet. Smileys kunnen een en ander nuanceren, maar ze kunnen het wegvallen van de emoties nooit helemaal compenseren. Face-to-facecontact is belangrijk. Daarom zorg ik ervoor dat ik mijn vriendin in Polen vaak genoeg spreek en zie.

In elke hechte vriendschap schuilt een kiem van verzet, schrijft u.
Franssen: Vrienden zijn mensen die elkaar vinden en in gesprek gaan over datgene wat hen verbindt. Op die manier kan vriendschap aan de wieg staan van sociale verandering. De vrouwenrechtenbeweging en de homorechtenbeweging zijn allebei ontstaan vanuit vriendschap. Ook het recente klimaatprotest in Vlaanderen begon vanuit de vriendschap tussen Anuna (De Wever, red.) en Kyra (Gantois,red.). Ondertussen lijkt die vriendschap tussen beiden weliswaar wat bekoeld.

Voor overheden is vriendschap iets lastigs, omdat ze er geen grip op hebben, vriendschap is niet geïnstitutionaliseerd, niet te controleren.
Volgens u kan je met vriendschap zelfs een vuist maken tegen de neoliberale ratrace?
Franssen: Ja, de tijd die je met vrienden doorbrengt is er meestal een van ontspanning en onthaasting. Even weg uit de mallemolen die onze consumptiemaatschappij is.
Bovendien vraagt echte vriendschap dat je verder kunt kijken dan je eigen belang en soms iets doet waar je zelf niet meteen baat bij hebt. In die zin is vriendschap een soort tegengif tegen de kilheid van het marktdenken.

Wat is er nodig om een vriendschap bloeiende te houden?
Franssen: We wisselen sowieso van vrienden. Uit studies blijkt dat de samenstelling van je vriendengroep om de zeven jaar verandert. Met sommige mensen, studievrienden bijvoorbeeld, deel je op den duur alleen nog het verleden. Het kan een tijdje leuk zijn om roddels op te halen over 'die en die'. Maar voor een bloeiende vriendschap is meer nodig. Je moet elkaar vaak genoeg blijven zien, vriendschap vergt enige consistentie. Belangrijk ook, je moet samen leuke dingen doen. Het moet verrassend blijven.

En wat als de rek er echt uit is? Beëindig je dan de vriendschap?
Franssen: Ik laat het meestal verwateren. Ik heb nog nooit een vriendschap beëindigd na een knallende ruzie. Doorgaans heb je ook meerdere vrienden. Als je je aan de ene ergert, ga je gewoon vaker om met de andere. In een liefdesrelatie kan dat niet. Je kan je partner moeilijk een tijdlang op een lager pitje zetten.