Sven Augustijnen: de kunstenaar en de geschiedschrijving

“Geschiedschrijving is allerminst een natuurverschijnsel. De constructie van de realiteit en hoe we daarvoor bepaalde verhalen, beelden, fictie gebruiken, dat vind ik fascinerend. Die grenslijn van betrouwbaar en onbetrouwbaar maakt het enorm interessant voor een kunstenaar. Wat zijn de verhalen, wat is de realiteit en hoe vermengen ze zich?” Sven Augustijnen was met Spectres een van de blikvangers op het Kunstenfestivaldesarts 2011.

'S pectres is een documentair filmessay over de moord op Patrice Lumumba, in dialoog met een tentoonstelling van foto's, authentieke documenten en een publicatie," legt Sven Augustijnen uit.

Spectres, 'spookbeelden': de titel kon niet beter gekozen. Spookbeelden van een koloniaal verleden die de natie blijven achtervolgen, 51 jaar na de onafhankelijkheid van Congo.

Het hoofdpersonage en de gids van de film is ridder Jacques Brassinne de La Buissière. "81 is de man ondertussen. Dertig jaar lang heeft hij onderzoek gedaan naar de moord op Patrice Lumumba, de eerste democratisch verkozen premier van Congo. Hij heeft als diplomaat het onafhankelijkheidsproces van Congo van dichtbij gevolgd, hij heeft de onafhankelijkheidsviering op 30 juni 1960 meegemaakt. Vervolgens heeft hij ter plekke mee de secessie gesteund van Katanga, een van de rijkste en meest ontwikkelde provincies van het gewezen Belgisch Congo. Die secessie had de zegen van de Belgische zakenwereld en het Belgisch leger; in de ogen van Congo was het een poging om een Belgische marionettenstaat te creëren. Brassinne de La Buissière was ook op 17 januari 1961 in Elisabethville, de dag dat Lumumba werd vermoord in de Katangese savanne. Op de vraag wanneer hij met zijn onderzoek is begonnen, antwoordt hij: 'De dag daarop.' Heel die Congolese crisis, het was voor die man een soort van 1914-'18."

Felicitaties
Brassinne de La Buissière sloot zijn carrière aan het eind van de jaren 1980 af als kabinetschef van toenmalig minister van Defensie François-Xavier de Donnea. "In die periode heeft hij militairen die het hele gebeuren in Congo van dichtbij hadden meegemaakt, geïnterviewd. Militairen met pensioen, die zich dus niet langer verplicht voelden te zwijgen over wat er zich heeft afgespeeld. In 1991 volgde de neerslag van Brassinne de La Buissières dertigjarige queeste: de thesis Enquête sur la mort de Lumumba, een turf van om en bij de tweeduizend pagina's waarmee hij in 1991 aan de ULB doctoreerde in de politieke wetenschappen. Met grootste onderscheiding en felicitaties van de jury. Zijn besluit: Lumumba's dood was een afrekening onder Congolezen; de Belgische staat, aanwezig door zijn aandeel in het koloniale bestel, werd als instrument gebruikt. Van die these werd in 1999 brandhout gemaakt door de socioloog Ludo De Witte. Zíjn conclusie op basis van diezelfde getuigenissen en nog een aantal documenten van Buitenlandse Zaken, die op zijn bureau waren komen aangewaaid, was: de toenmalige Belgische regering was het meesterbrein achter de moord op Lumumba. Voor de Kamer was dat voldoende aanleiding om een parlementaire commissie op te richten om het dossier uit te spitten."

"In de film is het personage van Brassinne de La Buissière bijna de woordkunstenaar; rollende teksten geven af en toe context. Vaak wordt van mijn gids gezegd: 'Il dit des mensonges', hij liegt. En dat is net het interessante. Is het een leugen? Hoe wordt het geïnterpreteerd? Brassinne de La Buissière heeft onderweg zijn mening niet bijgestuurd, neen, hij blijft hardnekkig bij zijn these. En dat is natuurlijk ook de kracht van deze complexe film, met een complex figuur als gids."

Europees parlement
Sven Augustijnen komt oorspronkelijk uit de buurt van Mechelen. Zijn adoptiestad Brussel biedt hem voldoende stof om als kunstenaar de realiteit - die net zo goed geconstrueerd is - af te tasten. "Ik heb bijvoorbeeld onderzocht hoe het Europees parlement hier zitting heeft gekregen, hoe Brussel de hoofdstad van Europa is kunnen worden. Dat deed ik nu zes jaar geleden in een eenmalig extra katern in De Tijd. In de bijlage dient een interview met Étienne Davignon als basis voor een netwerk van verschillende teksten die het ontstaan van de Europese Unie en de topografische inplanting van zijn instituties in Brussel beschrijven."

"Davignon was met een aantal projectontwikkelaars betrokken bij de realisatie van wat men indertijd Le Centre International du Congrès noemde. Gebouwd op de plek waar voorheen de Leopold-brouwerij stond. Een congrescentrum met een halfrond waarvan het aantal zitjes 'per toeval' tegemoetkwam aan de noden van het Europees parlement. Terwijl het Europees parlement eigenlijk was toegewezen aan Straatsburg. Het gevolg was een diplomatieke rel tussen Frankrijk en België, waarbij de Belgische regering zei: 'Dit is een privé-initiatief, wij hebben daar niets mee te maken.' Brussel - waar al de Europese Commissie zetelde - kreeg zijn huiswerk vroeger af dan Straatsburg, en de Europese parlementsleden hadden een ruimte nodig om te vergaderen: zo is dat Centre International du Congrès uiteindelijk het parlement geworden."

"In feite gaat het over je hoe door bepaalde constructies de realiteit vormt. Dat het spanningsveld tussen fictie en realiteit niet zomaar een spel is, maar dat het deel uitmaakt van het vormgeven van de realiteit en de geschiedenis. En Brussel is daarvoor een heel rijke voedingsbodem. Omdat het op de scheidingslijn ligt van de Romaanse en Germaanse cultuur én ook nog eens een internationaal centrum is."
"Er wordt vaak gezegd dat België surrealisme is. Dat komt door observatie van dingen die uit de realiteit zijn getrokken. De realiteit heeft soms de kracht dat ze de fictie overstijgt, en dat is een beetje de voedingsbodem van mijn werk, van wat me aantrekt."

"Je hebt natuurlijk ook de rijke koloniale geschiedenis die hier sterk aanwezig is. Ik woon in de Luikenaarsstraat: vanuit mijn raam zie ik de triomfboog van het Jubelpark; als ik naar het centrum wandel, kom ik langs het standbeeld van Leopold II, langs Matonge. Bij mij op de hoek woonde tot aan zijn dood de historicus Jean Stengers, die een zeer belangrijk werk heeft geschreven: Congo, mythes et réalités. 'Mythen', 'werkelijkheden', in die twee woorden heb je die dualiteit: wat zijn de verhalen en wat is de realiteit, hoe vermengen de verhalen zich met de realiteit, hoe geven ze de realiteit mee vorm?"

Zondebok
Augustijnen noemt Brussel de enige stad in België die echt een stad is. "Ik heb altijd al van Brussel gehouden, ik begrijp dat beeld niet van een vuile, gevaarlijke stad. Elke grote stad heeft nu eenmaal haar gevaren en gebreken. Kom je van Kinshasa terug en je leest in de krant al die onheilsberichten over Brussel, dan valt het hier mijns inziens toch allemaal best mee. Natuurlijk zijn er enorme uitdagingen, op het gebied van onderwijs en werkgelegenheid, om er maar twee te noemen. Maar de blik van de mensen van buiten de stad op Brussel is soms toch nogal bizar, vind ik. Nu, misschien krijgen ze een negatief beeld voorgeschoteld door de media? Het is alsof men per se een zondebok wil maken van Brussel, terwijl het wel het economische hart van België is, terwijl de Europese Gemeenschap hier zit, de Navo, de ambassades, internationale firma's... Het is een mépris dat ik niet vatten kan - en tegelijkertijd wordt Brussel wél als de hoofdstad van Vlaanderen gezien. Een beetje schizofreen allemaal. Nu, dat maakt het wel tot een interessante stad."

--------------------------------
Spectres, nog tot en met 31 juli in kunstencentrum Wiels in Vorst (www.wiels.org), filmprojecties dagelijks om 12, 14 en 16 uur