'Wil je wetten beïnvloeden, ga dan naar de loge van den Anderlecht'

De kritische massa aan vrijzinnige intelligentsia die met dank aan VUB en ULB in Brussel te vinden is, vind je in geen enkele Vlaamse stad, zegt Filip Moeykens, voorzitter van de Instelling voor Morele Dienstverlening van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (IMD). Maar Brussel daarom als ‘vrijzinnige stad’ bestempelen gaat dan weer te ver, oordeelt Henk Van hellem, medeoprichter en voormalig ondervoorzitter van IMD en militant atheïst.

Van hellem (62) is een geboren en getogen Brusselaar die al meer dan twee derde van zijn leven in Brussel woont, Filip Moeykens (53) is een Bruggeling die op zijn achttiende aan de VUB kwam studeren en altijd in Brussel gebleven is, tegenwoordig woont hij met vrouw (Vlaams Parlementslid Els Ampe) en vier kinderen in Laken.

Hoe zijn de vrijzinnigheid en de houding tegenover de vrijzinnigheid in dertig jaar geëvolueerd?
Filip Moeykens: Voor mij was Brussel een echte ontdekking, je moet weten dat de CVP tot in de jaren 1980 een absolute meerderheid had in Brugge. In die stad was er een enggeestige druk die je als jongere goed aanvoelde.

In Brussel was er toen al een grote diversiteit aan mensen. Een brede waaier aan overtuigingen - die in de grote stad samenleven - maakt mensen liberaler, niet in de partijpolitieke betekenis, maar in de betekenis van vrijheids-denken, de mogelijkheid om je eigen leven vorm te geven zonder de solidariteit los te laten die we als vrijzinnigen hoog in het vaandel hebben.

Vandaag is er veel meer tolerantie tegenover de vrijzinnigheid dan 35 jaar geleden, katholieken en vrijzinnigen zijn geen concurrenten meer. Van rabiate moslims krijgen we wel vijandige reacties. Wij zijn de vijand, terwijl de andere godsdiensten dwalen.

Henk Van hellem: Aan de schoolpoort hoor ik moslim-mama’s tegen mama’s die geen hoofddoek willen dragen hetzelfde zeggen als katholieke mama’s in Vlaanderen tegen hun kinderen die niet meer naar de kerk wilden: ‘Je bent toch zo niet opgevoed.’

Een paar decennia geleden liet ‘de vrijzinnigheid’, bijvoorbeeld Het Humanistisch Verbond, veel meer van zich horen.
Moeykens: Er was inderdaad veel meer militantisme, er was ook veel meer burgerlijke ongehoorzaamheid, we stelden onwettelijke daden zoals abortus in het ziekenhuis van de VUB. Maar het is een constante, als een aantal van je eisen verwezenlijkt is, dan word je minder militant.

Dat geldt bijvoorbeeld ook voor het feminisme. Voor moslims die hun geloof achterlaten blijft het evenwel moeilijk om aansluiting te vinden bij de vrijzinnigheid, ook al worden ze uit hun gemeenschap gestoten. Er is de jongste zes, zeven jaar wel een evolutie merkbaar. Het gaat er voor ons over dat iedereen in alle vrijheid moet kunnen denken en zeggen wat hij wil, en ook de zelfbeschikking heeft over zijn eigen lichaam.

Misschien moet de vrijzinnigheid toch wat meer van zich laten horen.
Van hellem: De vrijzinnigheid is er voor de zoekende mens. Moet je daarvoor op de barricade gaan staan en met de vlag zwaaien? Als het er echt op aankomt wel, maar niet in het dagelijkse leven. En vandaag komt het erop aan met de verruiming van de wetgeving voor abortus en de uitbreiding van euthanasie naar wilsonbekwamen en minderjarigen.

Je mag ook niet vergeten dat abortus nog altijd gedepenaliseerd moet worden. Wat mij betreft moeten abortus en euthanasie tot de patiëntenrechten behoren waardoor ze afdwingbaar worden. Maar moet je daarvoor advertenties plaatsen? Nee, we zijn geen autoritaire instelling zoals de katholieke Kerk.

Moeykens: We zijn inderdaad geen bekeringsmachine, zoals het christendom en de islam. We zoeken geen mensen op om zich bij ons aan te sluiten. We hebben wel mensen die ons komen opzoeken omdat ze hun geloof achtergelaten hebben. De activiteiten van de verenigingen bij deMens.nu staan open voor iedereen.

In Brussel zijn er honderd activiteiten van vrijzinnige verenigingen per jaar, dat wil zeggen dat je om de twee, drie dagen een activiteit kan bijwonen. Dat is niet niets. Ik schat dat onze verenigingen allemaal samen meer dan 3.500 leden hebben en de lentefeesten trekken de jongste jaren ook altijd meer volk, wat toch wel een graadmeter is dat het goed gaat.

We leven in een vreemd land. Terwijl de islam al in 1974 erkend werd en de Grote Moskee in het Jubelpark toebedeeld kreeg, moest de vrijzinnigheid wachten op erkenning tot 2002.
Van hellem: Het was ook voor mij toch wel een eyeopener toen op 21 juni 2002 de wet op de georganiseerde vrijzinnigheid werd gestemd. In maart 2003 hebben we dan de Instelling voor Morele Dienstverlening opgericht, de ‘kerkfabriek’ van de vrijzinnigen die (vrijzinnige) verenigingen structureel en financieel ondersteunt.

Op die manier kunnen we ook van een overgangsrite zoals het lentefeest een feestelijk gebeuren maken en zijn we ook meer ingeburgerd. Maar er zijn ook de sociale organisaties zoals hulp aan psychiatrische patiënten, morele bijstand voor gevangenen of de SOS Nuchterheid die mensen op weg helpt naar een nuchter leven, maar zonder de religieuze connotaties die er bij de AA nog altijd bij zijn.

Moeykens: We hebben een lange strijd moeten leveren voor erkenning en betoelaging. Nu betaalt het ministerie van Justitie niet alleen bedienaars van de erediensten, maar ook onze morele consulenten.

De vrijmetselaarsloges wordt veel macht toegedicht en toch heeft de vrijzinnigheid zo lang op erkenning moeten wachten.
Van hellem: De vrijmetselaarsloges en de vrijzinnigheid hebben niets met elkaar te maken, al zijn er wel vrijzinnigen bij de loge. Ikzelf ben vrijmetselaar en heb ook geen zin om dat te verstoppen.

De vrijmetselarij en de vrijzinnigheid zijn een stuk van mijn identiteit. De invloed van de loge was er wel degelijk in de 19de eeuw, tot aan de Conferentie van Berlijn in 1884-1885. Tegenwoordig worden er geen wetten meer geschreven in de loge. Er zijn politici lid van de loge, net zoals er zakenlui en mediamensen en werklozen lid zijn van de loge.

Kunnen zij de wereld veranderen? Nee. Kunnen ze zichzelf veranderen? Ik hoop het, want dat is de betrachting. Verbeter jezelf en dan verbeter je ook de wereld. Maar om op uw vraag terug te keren: als je wetten wil beïnvloeden, ga dan naar de loge van RSC Anderlecht en doet dat regelmatig. Daar kan je veel meer invloed uitoefenen.

Is de macht van de loge en Brussel als vrijzinnige stad dan een mythe?
Van hellem: In Brussel is het al langer dan een halve eeuw geleden dat er alleen maar vrijzinnigen en katholieken waren, dat is zelfs nooit zo geweest. Het imago van Brussel als vrijzinnige stad heeft te maken met de stad Brussel die op twee burgemeesters na - François-Xavier de Donnéa is bij mijn weten een gelovig man en Michel Demaret was dat op zijn geheel eigen manier ook - altijd bestuurd geweest is door vrijzinnigen, heel lang liberalen, sinds de jaren 1980 ook door socialisten met als eerste Hervé Brouhon.

Maar het vrijzinnige imago heeft ook te maken met het crematorium in Ukkel dat in 1922 werd opgericht en waar gedurende jaren mensen gecremeerd werden, terwijl lijken verbranden eigenlijk wettelijk verboden was. Het crematorium van Ukkel is opgericht door de Stad Brussel en is later een intercommunale geworden.

Het is nog niet zolang geleden dat er crematoria bijgekomen zijn. De lijkwagens die overledenen naar Ukkel brachten vanuit heel het land moesten in iedere gemeente waar ze passeerden een taks betalen. Was het crematorium een initiatief van de vrijzinnigen? Allicht. Van de para-vrijzinnigen van de ULB zeker.

Wie de Franstalige media volgt, kan er niet omheen, de vrijzinnigheid aan Franstalige kant lijkt een stuk militanter.
Moeykens: Dat klopt en dat heeft ongetwijfeld ook met de structuur te maken. deMens.nu bestaat uit veertig verenigingen. Als je een gemeenschappelijk standpunt wil innemen, moet je al wat compromissen sluiten.

De CAL (Centre d'Action Laïque, de koepel van 28 vrijzinnige verenigingen in Franstalig België, red.) is niet uit een fusie van verenigingen ontstaan, vroeger zaten we samen in hetzelfde gebouw aan de Stalingradlaan (waar vroeger de hoofdzetel van de Kommunistische Partij was, red.), maar er zijn nog altijd structurele contacten.

Het gemeenschapsonderwijs is met de lessen zedenleer altijd een steunpilaar geweest voor de vrijzinnigheid. Hoe staat het daarmee in Brussel?
Moeykens: Ik heb vier kinderen die alle vier naar het gemeenschapsonderwijs gaan, ik ken vrijzinnigen die hun kinderen naar een katholieke school sturen, dat begrijp ik niet. Twintig jaar geleden was dat ondenkbaar.

Van hellem: Soms hebben mensen geen andere keuze, tenzij ze hun kinderen met de metro naar een verafgelegen school sturen. In de Vijfhoek is er grote nood aan officieel en Nederlandstalig GO!-onderwijs of een stedelijke basisschool waar kinderen voor zedenleer kunnen kiezen. Nu is er alleen De Kleurdoos. Er moet meer geïnvesteerd worden in de Vijfhoek.

Moeykens: Ik maak ook deel uit van de Scholengroep Brussel en ik weet dat het heel moeilijk is om een nieuwe gemeenschapsschool te bouwen in het centrum van Brussel. Hoe dichter bevolkt, hoe moeilijker. Je mist de ruimte voor een speelplaats.

Heren, een laatste woord.
Van hellem: Ik ben nu veel toleranter dan toen ik zeventien jaar of zelfs vijftig jaar oud was. Het vrije denken wordt door veel meer mensen onderschreven dan dat er atheïsten zijn. Let wel: ik ben veel toleranter tegenover mensen met een andere overtuiging, niet tegenover structuren die mensen meningen opdringen.

Mijn zoon volgt op school zedenleer, maar als hij een andere keuze zou maken zou ik me er niet tegen verzetten. De toekomst van de wereld ligt in de tolerantie. Mijn tolerantie is wel niet oneindig, als ik zie hoe sommigen de wilsbeschikking van anderen, zelfs van familie negeren en hen daardoor het recht op zelfbeschikking ontnemen, dan vind je mij op de barricaden. Virtueel dan toch via petities en opinies. Het ‘woord’ is mijn sterkste wapen.

Moeykens: Ik ben een vooruitgangsoptimist. De wereld is er, los van politieke connotaties, nog nooit zo goed aan toe geweest als vandaag. Wie dat niet wil zien, is een doemdenker.