De verdwenen kastelen van Laken

De koninklijke familie woont er in hét kasteel van Laken, maar dat optrekje is minder uniek dan je zou denken. In het boek Kastelen in Laken. Van 't Groothof tot Belvédère vertelt stadsgids Joris Sleebus het verhaal van maar liefst twintig kastelen in dat stukje Brussel, die in tegenstelling tot het verblijf van koning Filip en zijn gezin, de tand des tijds niet hebben doorstaan.

Dat plein op de site van Thurn & Taxis, tussen het Koninklijk Pakhuis en het Herman Teirlinckgebouw van de Vlaamse Overheid. Geen mens op aarde die weet dat hier ooit een kasteel stond. Behalve dan Joris Sleebus, de gepensioneerde roerganger van gidsorganisatie Brukselbinnenstebuiten, die in Kastelen in Laken. Van 't Groothof tot Belvédère het levensverhaal vertelt van maar liefst twintig kastelen die Laken ooit telde. Voor Laca, de historische kring van Laken, stofte Sleebus die compleet vergeten pagina af.
“De kastelen zijn eeuwenlang bepalend geweest,” vertelt de auteur, met de fiets onderweg naar de Tivoliwijk, vlak naast Thurn & Taxis, op zoek naar een eerste restant van een kasteel. (Lees verder onder de foto)

“Ze hebben Laken vormgegeven. Het park van Laken en het Koninklijk Domein zijn rechtstreekse resultaten van dat verleden, net zoals de opvallende omvang van sommige bouwkavels. Dat sprak me aan in het thema: welke mechanismen boetseerden Laken tot wat het vandaag is?”

Zomerverblijven

Tastbare restanten zijn nog te vinden in de vorm van enkele residenties, een kasteelvijver, een barokke poort en een paar straatnamen. Op de hoek van de Molenbeek- en de Drootbeekstraat is de blikvanger de ietwat donjonachtige toren van het voormalige Hof van Drootbeke. Vroeger een slaapplek, vandaag kunnen de leerkrachten van het Collège la Fraternité er onder meer terecht om te roken.

Het Hof van Drootbeke is een van de zeven oudste kastelen die in Laken vanaf de elfde eeuw werden gebouwd. Joris Sleebus veegt de stelling van tafel dat het om vooruitgeschoven militaire bolwerken ging die Brussel en het hertogdom Brabant aan de noordkant moesten verdedigen.

“Ze werden vooral gebouwd als zomerverblijven, terwijl de eigenaars in de winter hun tijd doorbrachten in de stad. Architecturaal ging het steeds om massieve constructies binnen de grenzen van een watergracht. Sommigen benaderden de allure van het kasteel van Beersel, hoewel ze niet altijd een binnenkoer hadden.”

“Met de tijd evolueerden die constructies. De ontwikkeling van de artillerie maakte burchten in de zestiende eeuw waardeloos. Het verdedigingsdenken verdween, waardoor die oude kastelen plots ook ramen en barokke toevoegsels kregen. Nog later beantwoordden ze niet meer aan de veranderende levensstijl van adel en burgerij. Kastelen werden minder gewenst, de voorkeur ging naar een landhuis of een paleis. Op dat moment werd de eerste generatie van Lakense kastelen afgebroken.”

“Je kan dus drie fasen onderscheiden: eerst een verdedigingsburcht binnen een watergracht, dan een kasteel met ramen en opsmuk, en tenslotte de afbraak en de vervanging door iets wat wel nog altijd de naam kasteel kreeg, maar dat in wezen niet meer was. Kortom, de meeste kastelen zijn niet door de negentiende-eeuwse verstedelijking verdwenen, want ze waren al weg. Bepalender voor hun sloop was de onaangepastheid aan nieuwe levensnoden.”

Pech voor de boer

We verlaten de vallei van de Drootbeek, klimmen naar het hoogste punt en duiken voorbij het Bockstaelplein de vallei van de Molenbeek in, mijmerend over hoe onze route er eeuwen geleden zou hebben uitgezien en of al die kastelen geen verbluffende landschapsimpact hadden. “Ja en nee,” meent de auteur. “Vroeger zou je hier velden gezien hebben, een klokkentoren, een watermolen, en dan plots ook een geïsoleerd waterkasteel. Maar die eerstegeneratiekastelen waren erg plaatselijke constructies binnen een gracht. Pas rond 1600 werd de ruimtelijke impact wat groter. Omdat de verdedigingsfunctie verdween, kon het kasteeldomein zich verder uitstrekken. De neiging ontstond om het territorium uit te breiden tot buiten de grenzen van de watergracht of de kasteelmuur. Eigenaars wilden zich profileren en kochten velden en boomgaarden op, die ze nadien vaak transformeerden in Franse tuinen. Pech voor de lokale boer, die plots een omweg moest maken om zijn veld te bereiken.”

Daarmee zitten we vooral in de tweede generatie van Lakense kastelen die van de veertiende tot de zeventiende eeuw werden gebouwd. Hondekot – want zo heet het ding op de hoek van de Médori- en de De Vrièrestraat – is er een illustratie van. Van het zestiende-eeuwse buitenverblijf van de Brusselse patriciërsfamilie Robyns blijft slechts een neoclassicistische vleugel over. Aanvankelijk omvatte het een reeks gebouwen rond een erf en daarbij aansluitend een klassiek aangelegde tuin en een boomgaard. Joris Sleebus beschrijft in zijn boek tien kastelen uit die periode. “Architecturaal ging het vooral om hoeves die tot residentie waren geüpgraded, minder om een echt kasteelgebouw. Ze waren doorgaans ook iets kleiner en stelden het meestal zonder een gracht. De grens tussen het domein en de omgeving werd een muur met een poortgebouw.”

Adellijke titels te koop

De kastelen van de tweede generatie trokken andere eigenaars aan. De oudste kastelen werden bewoond door adellijke en religieuze grondbezitters. Maar twee eeuwen politieke strijd en opstanden hadden in het vijftiende-eeuwse Brussel een rijke handelsburgerij en een nieuwe politiek-administratieve elite doen ontstaan, met politiek leidinggevende figuren, adviseurs, advocaten en secretarissen, die vaak geld op tafel legden om een adellijke titel te kopen. De bouw van een buitenverblijf op het platteland verzilverde hun aanzien.

Via het kerkhof van Laken en de Sint-Annadreef gaat het naar de top van de Donderberg en de Kraaienberg. Hier kregen de groene longen van Laken vorm: het park van Laken en het Koninklijk Domein. En dat was een gevolg van de laatste fase van de kasteelontwikkeling van het ancien régime. Opnieuw was de adel aan zet. In 1781 lieten de Oostenrijkse landvoogden Maria-Christina van Habsburg-Lotharingen en haar man Albert Casimir van Saksen-Teschen hun oog vallen op een domein dat hoorde bij het middeleeuwse waterkasteel 't Groothof. “De keuze voor de heuvel was logisch,” verklaart ZSleebus. “De invloed van de Engelse parklandschapstijl had onze gewesten bereikt. Als je verrassende en gevarieerde perspectieven en vergezichten ambieert, dan heb je reliëf en oppervlakte nodig. 't Groothof diende als tijdelijk verblijf. Intussen werden meer gronden opgekocht en werd kasteel Schoonenberg gebouwd. De schaalvergroting was immens. Plots ging het van anderhalve hectare naar tachtig hectare. De adel etaleerde de grenzeloosheid van haar bezit en creëerde daarmee fundamentele breuklijnen in Laken.”

Het domein van Schoonenberg verwierf in enkele jaren tijd de reputatie van een van de mooiste in Europa. “Dat trok dan weer 'gatlikkers' aan die in de schaduw van de beslissingsmacht hun eigen kasteel wilden. Een van hen was Joseph-Edouard de Walckiers die tegenover Schoonenberg, in het huidige park van Laken, het Paviljoen de Walckiers neerplantte, later verbouwd en uitgebreid tot het Kasteel Belvédère, het optrekje van Albert en Paola. Schoonenberg zelf werd dan weer onder Leopold II verbouwd en uitgebreid tot het Kasteel van Laken zoals we dat nu kennen.”

Daarmee stopt de Lakense kasteelgeschiedenis niet. In de negentiende eeuw kwamen er nog een vijftigtal buitenverblijven bij. Inspiratie voor een nieuw boek van Joris Sleebus? “Dat weet ik niet,” zegt hij. “Het onderzoek boeit me enorm, maar ik stel geen boek als einddoel voorop. Het plezier en de energie van de nieuwe inzichten primeren. Komt daar dan uiteindelijk geen boek van, dan is dat zo.”

Kastelen in Laken. Van ‘t Groothof tot Belvédère. Over 20 kastelen uit het ancien régime is vanaf nu verkrijgbaar in de boekhandel.
De eerstvolgende lezing vindt plaats op 10 oktober 2024, om 20u, in het Maison de la création-Gare (Kerkeveldstraat 2, 1020 Laken).
Inschrijven via info@laca.be