Ilke Froyen neemt afscheid van Passa Porta: ' Het ritme van de pen, niet van de camera'

“Een literatuurhuis staat niet los van de maatschappij en kan geen literatuurhuis zijn als het geen genuanceerde stemmen wil brengen. Anders dreigt de bloedarmoede.” Ilke Froyen neemt afscheid als directeur van Passa Porta, dat volgende week trouwens zijn twintigjarig bestaan viert.

Nuance. Nuance. Nuance. Ze zegt het minstens tien keer in het interview, maar Ilke Froyen meent het: literatuur kan misschien de wereld niet redden, maar ze kan wel de complexiteit van het bestaan blootleggen. Froyen, negen jaar geleden aangesteld als directeur van Passa Porta, verlaat het huis eind mei, om vervolgens aan de slag te gaan als directeur bij Cultuurconnect. Het nieuws van haar vertrek viel ongeveer gelijk met de aankondiging dat Passa Porta twintig jaar bestaat, en die verjaardag viert met een heus programma, dat op maandag 8 april start.

Veel Brusselaars associëren Passa Porta eerder met de boekenwinkel dan met het literatuurhuis, ook na twintig jaar.
Ilke Froyen: Dat kan best kloppen voor Nederlandstaligen, omdat Brussel niet zo veel goede Nederlandstalige boekhandels kent. Maar ik denk dat Franstaligen, Engelstaligen of expats eerder de link met het huis en zijn internationale werking leggen.

Maar jullie werken wel nauw samen?
Froyen: Ja. Het literatuurhuis bestaat eigenlijk uit drie onderdelen: én de onafhankelijke boekenwinkel die op hetzelfde adres huist én een Nederlandstalige én een Franstalige culturele werking. Samen vormen die Passa Porta. Al van het begin wilde Passa Porta veel doen: schrijfresidenties op poten zetten, een tweejaarlijks internationaal festival organiseren, tijdens het jaar een literair programma aanbieden, inzetten op talentontwikkeling … Er werd gekozen voor een brede, gulzige invulling. Bij het ontstaan werkten die drie organisaties nog elk apart, in een aparte ruimte in het gebouw, en het programmeren gebeurde naast elkaar.

Een beetje zoals de VRT en RTBF.
Froyen: Absoluut, maar toen ik negen jaar geleden directeur werd, was de vraag van het bestuur duidelijk: maak dat Passa Porta als één project functioneert. Wat ondertussen perfect lukt. Al blijft het een boeiende zoektocht.

Hoezo?
Froyen: Literair blijven het soms verschillende culturen, met elk zijn referentiekader. Een Amerikaanse auteur kan bijvoorbeeld heel populair zijn aan Nederlandstalige kant, maar niet bij de Franstaligen, of omgekeerd. Dat checken bij elkaar gebeurt ondertussen standaard, en levert veel bruikbare inzichten op.

Op 8 april komt Nobelprijswinnaar Abdulrazak Gurnah. De bijeenkomst vindt plaats in de Munt. Moet een literatuurhuis met ambitie geen eigen locatie hebben voor dergelijke grotere activiteiten?
Froyen: Dat is natuurlijk dé droom. En dat kan. Kijk naar Oslo: het literatuurhuis daar vormt een baken in de stad met verschillende podia, een residentie-werking, een restaurant, een boekhandel en een uitgebreide schoolwerking. Voor zoiets teken ik meteen. Maar dan moet de steun van de overheden wel volgen. Aan de andere kant: samenwerken met andere Brusselse instellingen maakt het veel krachtiger.

Veel van de lezingen en ontmoetingen vinden plaats in de boekenwinkel, waar medewerkers steevast moeten sleuren met de boekenrekken. Enig idee hoe vaak u dat heeft gedaan?
Froyen: In twintig jaar tijd mocht Passa Porta tweeduizend schrijvers ontvangen. Hoeveel liters zweet, hoeveel spieren heb ik zo gekweekt? Goede vraag. (Lacht.) Toch was dat van bij de start de opzet: de auteur tussen boeken presenteren, en de lezer rechtstreeks toegang geven tot die auteur, die nadien zijn werk kan signeren. Het sleuren gebeurde voor good reasons.

Is Passa Porta een politiek vehikel? Onlangs werden de Gaza-monologen opgevoerd, en u sprak enkele jaren geleden uw steun uit aan de eisen van de hongerstakers in de Begijnhofkerk.
Froyen: Neen. Het is zeker geen verdoken politiek vehikel. Maar een literatuurhuis staat niet los van de maatschappij, en kan geen literatuurhuis zijn als het geen genuanceerde stemmen wil brengen. Anders dreigt de bloedarmoede. Als ik de deur van Passa Porta uitstap, zie ik mensen op straat liggen. Dat is puur onrecht. Dus ondersteunde ik de vraag om duidelijke regularisatiecriteria. De Gaza-monologen zijn literaire stemmen, theaterteksten van jongeren die wereldwijd voorgelezen worden, onder die lat kunnen we echt niet gaan.
Kijk, Passa Porta volgt het ritme van de pen, niet het ritme van de camera. Dat bleek ook toen Adania Shibli, een Palestijnse auteur, in maart 2023 te gast was om over haar nieuwe roman te praten. Een paar maanden later, tijdens de Frankfurter Buchmesse, kreeg ze een prijs, maar die werd niet uitgereikt door de timing en de problemen in Palestina en Israël. Dat vond ik het beste bewijs dat Passa Porta vaak op de juiste onderstroom vaart.

Wie of wat is die onderstroom dan? De haveloze? De onderdrukte?
Froyen: Eerder de nuance. Inzicht geven in complexe problemen, via verhalen waar schrijvers soms jaren over denken. Dat vormt altijd het vertrekpunt.

Iemand die prominent de kaart trekt van Israël in het huidige conflict zal allicht minder snel een plaats krijgen in het programma.
Froyen: Dat klopt. Ik wil ook niet pretenderen dat het niet uitmaakt wie komt. Het gaat inderdaad vaak over stemmen in de marge, stemmen die gerust luider mogen klinken. En dat kan heel concreet gaan over auteurs die vervolging vrezen, en die in eigen land niet kunnen genieten van vrije meningsuiting. Brussel kent op dat vlak een lange geschiedenis, met ook een Karl Marx die hier in verbanning zijn Communistisch manifest schreef.

Literatuur gecombineerd met maatschappelijk engagement: critici zien in Passa Porta de belichaming van de intellectuele elite met een linkse hobby.
Froyen: Mag ik teruggrijpen naar Gurnah? Hij schrijft over mensen op de vlucht, en krijgt voor die boeken de Nobelprijs. Dan denk ik: is dat ook een linkse hobby? Is dat niet veeleer een wereldwijde erkenning voor wat hij schrijft?

Rechts staat op winst. Een regering met Vlaams Belang zal ongetwijfeld haar pijlen richten op een organisatie als de uwe.
Froyen: Dan worden de pijlen gericht op een heel belangrijk stuk van de cultuur. Dat zou betekenen dat rechts zegt: “Dat enorme veld van de wereldliteratuur – al die lezers, al die auteurs waar Passa Porta zich sterk voor maakt – dat willen we niet.”

Misschien wil rechts dat effectief ook niet. Beter kwijt dan rijk.
Froyen: Dat zou best kunnen, maar dan zeggen wij dat dat wél belangrijk is. Passa Porta start vanuit de literatuur, niet vanuit de politiek. Dat zal altijd het principe blijven.

Een van de uitdagingen voor de komende twintig jaar is ook: diversiteit. Niet in het aanbod, maar in het aantrekken van publiek. Het ketje uit Molenbeek vindt zijn weg niet naar Passa Porta.
Froyen: Die zie je, inderdaad, niet zo vaak hier. Maar Passa Porta trekt omgekeerd wel de stad in, wat bijvoorbeeld resulteerde in een samenwerking met Globe Aroma, of met Cinemaximiliaan, die brieven schreven samen met de mensen die toen op de brug sliepen tussen Molenbeek en Stad Brussel. Sinds vorig jaar werd ook een publiekswerker aangesteld, precies om te weten te komen welke noden de Brusselaar op dat vlak ervaart.

Passa Porta zit in de Dansaertstraat, tweehonderd meter verder begint Molenbeek, bekend om zijn multiculturele gemeenschap. Ondanks die geringe afstand blijkt dat een wereld van verschil. Waarom is het zo moeilijk om die verschillen te overbruggen?
Froyen: Dat is ook voor mij een enorme vraag. Ik woon nochtans zelf in Molenbeek, mijn zoon is altijd naar de buurtschool geweest. Daardoor weet ik dat de brug sowieso als een soort grens werkt: er is weinig verkeer over en weer het kanaal. Het is sowieso een ongoing proces. Maar die opdracht zit in de verzonnen naam van de organisatie verweven: Passa Porta – passer la porte. De deuren staan voor iedereen wagenwijd open; de stad is welkom.

Een andere, meer algemene uitdaging vormt de ontlezing van de jeugd. Kan het gebrek aan interesse in literatuur op lange termijn de doodsteek betekenen voor literatuurhuizen wereldwijd?
Froyen: Dat vormt een bedreiging voor de hele maatschappij. Dat gaat veel verder dan de werking van Passa Porta. Daarom moet iedereen die zich bezighoudt met taal het literaire ecosysteem versterken. Dat kan klein beginnen door bijvoorbeeld bibliothecarissen meer te honoreren – zij selecteren het boekenaanbod, brengen die boeken tot lezers, vormen de lezers van morgen. Ik vind dat een heel straffe opdracht.

Door het gebrek aan concentratie, mede door de smartphone en sociale media, kondigen pessimisten de dood van de roman aan. Want jongeren kunnen het niet meer opbrengen om zich te focussen op zoiets weerbarstig als literatuur.
Froyen: De roman is voor mij ook maar een vorm – een vorm zoals zovele. Het gaat in literatuur veeleer meer om de ideeën en de verhalen, en die kunnen op verschillende manieren tot uiting komen. Ik denk aan slam, ik denk aan de opgang van de narratieve audiomaker, ik denk aan de auteurscollectieven. Jongeren beleven op een andere manier taal, en dat zal nieuwe vormen meebrengen. Dat maakt mij eerder enthousiast dan pessimistisch.

U en uw voorganger als directeur kwamen allebei uit de organisatie. Wordt het deze keer iemand extern?
Froyen: Dat zal gebeuren. En die iemand zal nieuwe ideeën aanbrengen. Ik kijk ernaar uit om de fakkel door te geven. Voor alle duidelijkheid: ik moest ook een externe procedure door, met een externe jury om te zien of ik langs de voordeur weer binnen mocht. De collega’s hebben nu wel meegeschreven aan de functieomschrijving, vertrekkende van hun wensen en verwachtingen. Niemand van de medewerkers toonde interesse om het zelf te doen.

Wat is het belangrijkste advies voor uw opvolger?
Froyen: Leg souplesse aan de dag. Beweeg mee met de wereld. Wees permeabel.

Cultuurconnect, waarvan u de leiding zal nemen, zet in op digitale innovatie in de kunst- en cultuursector en biedt onder andere IT-infrastructuur voor bibliotheken aan. Totaal iets anders dan boeken. Niet?
Froyen: Digitale innovatie is nochtans een belangrijk middel om cultuurparticipatie te doen groeien. Vanuit dat kader engageer ik mij. Een van de opdrachten van Cultuurconnect is het ontzorgen van het digitale, zodat bijvoorbeeld bibliotheken nog beter hun rol kunnen uitoefenen van derde kamer, een plek waar mensen heen kunnen gaan zonder te moeten consumeren en waar kennis met elkaar gedeeld wordt.

U zei daarnet dat Passa Porta voor open deuren stond. Gaan die nu dicht, nu u vertrekt?
Froyen: Neen. Ik blijf lezen en ik blijf hier komen. Het is hier ook een beetje mijn huis, en dat zal altijd zo blijven.

Meer info over het twintigjarige bestaan van Passa Porta via passaporta.be.

Op maandag 8 april is er een avond met Nobelprijswinnaar literatuur 2021 Abdulrazak Gurnah, in samenwerking met de Muntschouwburg.