10 jaar na Picnic the Streets: 'Yvan Mayeur verdient een dank u'

De een riep tien jaar geleden op tot een protestpicknick op het Beursplein. De ander hupt al een leven lang van barricade naar barricade en kon dus ook in 2012 niet ontbreken. Filosoof Philippe Van Parijs en activist Gerben Van den Abbeele blikken terug op Picnic The Streets: ”Het plan voor de piétonnier was zo radicaal dat ik het amper geloofde.”

Het is 24 mei 2012 als filosoof en econoom Philippe Van Parijs een vlammende open brief publiceert, onder meer in BDW, de voorloper van BRUZZ. Dat hij kwaad wordt als hij ziet hoe Brussel zijn openbare ruimte verkwanselt voor de auto, schrijft de academicus, zelfs in het hart van de stad. En dat hij zich genoodzaakt ziet om tot een picknick op te roepen aan de Beurs. De rest is geschiedenis. Ruim tweeduizend mensen dagen op en de publicatie blijkt de eerste dominosteen in een reeks die tot de inrichting van de huidige voetgangerszone leidt.

Als we met Van Parijs en Gerben Van den Abbeele afspreken in Le Grand Café – met zicht op het Beursplein – is de boosheid van toen weggeëbd. De filosoof toont vooral respect voor de politici die hun schouders onder zo'n ingrijpende omwenteling plaatsten en legt haarfijn uit waarom ze in hun opzet slaagden. Voor Van den Abbeele is de piétonnier dan weer het levende bewijs dat actievoeren loont. “Alle wezenlijke veranderingen komen van de straat.”

De voetgangerszone is een rechtstreeks gevolg van Picnic The Streets. Maar komen jullie er zelf eigenlijk wel?
Philippe Van Parijs: Ik maak er graag een afspraak, bijvoorbeeld hier in het Grand Café.
Gerben Van den Abbeele: Met de fiets probeer ik er altijd rond te rijden, voor fietsers is het geen vooruitgang. Maar ik ga weleens naar café Les Brasseurs, koffiebar Yuka verderop richting Fontainas, de Beursschouwburg of Le Palace.

Van Parijs: Het is niet als een turbofietspad bedoeld, maar voor passegiata, om te flaneren, ook met de fiets.
Van den Abbeele: Het probleem is dat er niet echt een alternatief is. Fietsen zijn ook niet gemaakt om in staptempo te rijden.

Is de heraanleg geslaagd?
Van den Abbeele: Een niet zo enthousiaste 'Ja' voor mij. Hier op de Anspachlaan is er veel veranderd, maar vlakbij, in de Lakensestraat is de mobiliteit alweer problematisch. Maar dat de voetgangerszone er kwam, is wel een symbolische breuk: de macht van Koning Auto is gebroken.

Van Parijs: Als je vergelijkt met wat het had kunnen zijn, is het resultaat deprimerend. Maar in vergelijking met de situatie vóór de picknick is het echt fantastisch. Het belangrijkste in 2012 was om te vermijden dat de auto het centrum nog kon doorkruisen, de rest was toen bijzaak. Dat is gelukt en er zijn mooie dingen voor in de plaats gekomen.
Onlangs praatte ik hier met een ouder paar van Marokkaanse afkomst. Ze woonden in Oud-Molenbeek en de voetgangerszone was voor hen 'un but de promenade'. Een van mijn kleinkinderen heeft hier ook leren fietsen. Ook de vergroening vind ik geslaagd. Ik was daar nogal sceptisch over en vreesde voor modderpoelen en platgelopen vegetatie, maar dat bleek ongegrond.

En wat schort er wel aan?
Van Parijs: Het is een nieuwe ruimte en we moeten nog leren om de verschillende vervoerswijzen met elkaar te verzoenen: steppers, fietsers en voetgangers. Ik zag de politie daarnet alvast beboeten. Verder is het De Brouckèreplein erg kaal gebleven, misschien zijn daar nog oplossingen voor. Perfect zal het sowieso nooit zijn, er zullen ook altijd uiteenlopende meningen zijn over zo'n belangrijk stuk openbare ruimte.

Burgerprotest lijkt vaak zonder gevolg te blijven. Waarom is het in 2012 wél gelukt?
Van den Abbeele: Burgerprotest heeft altijd gevolg, alleen is het niet altijd even spectaculair. Maar toen de tekst van Philippe onder meer bij BRUZZ verscheen, voelde je bij een hele groep mensen die al langer met het thema bezig waren: 'Dit is het moment.' Tien jaar eerder leidden onze Street­sharing acties ook al tot plannen voor autoluwe lanen, alleen bleken we toen te dicht bij de verkiezingen te zitten. Er was nochtans al geld én een concreet project. Als er zo snel een plan voor deze voetgangerszone kwam, is dat deels omdat voortgeborduurd is op die oude plannen en afspraken met het ontwerpbureau.

Hing het in de lucht, Philippe Van Parijs?
Van Parijs: Er waren in elk geval drie belangrijke voorwaarden vervuld. Er was een groep van mensen die erin geloofde en al een aantal pogingen had gewaagd (kijkt naar Van den Abbeele). Een tweede was de slimme planning en timing: in de zomer, met een kans op goed weer en dicht bij de verkiezingen in oktober. Ook deden we het op een ludieke wijze: ongehoorzaam, maar sympathiek, een combinatie die positieve (en internationale, red.) media-aandacht opleverde. We presenteerden het als een manier om politici te helpen, niet om ze te emmerderen. En we bleven aandringen. Ik heb goed gekeken welke politici zijn langsgekomen en hen daar later aan herinnerd. Inclusief (de latere eerste schepen, red.) Alain Courtois (MR), die ik nog ken als collega-rechtenstudent, maar ook als tegenstander van fietspaden. 'Allez Alain, même toi?' zei ik. Hij antwoordde: 'Ach, toen ze die boulevards op zijn Haussmanns (de architect die Parijs liet heraanleggen, red.) aanlegden, waren er toch ook geen auto's?' Een derde element was geluk. Het was wellicht anders gelopen als de MR in de oppositie was gebleven.

Dat moet u toch eens uitleggen.
Van Parijs: De oppositie van Ecolo en Groen kon er zeker niet tegen mobiliseren, maar de MR had dat in de oppositie wél gedaan en zou alle mogelijke lobby's aangevuurd hebben. Partijgenoot Didier Reynders was bovendien bevoegd voor investeringsfonds Beliris dat de werken financierde.
Van den Abbeele: (Knikt) Inderdaad. In 2004 was er een rood-groen bestuur met MR in de oppositie en toen hebben ze niet gedurfd.

Van den Abbeele: Tegelijk was er best wat weerstand. Ik herinner me dat we enkele weken voor de actie, die we niet hadden aangevraagd, maar die op Facebook geëxplodeerd was, bij de politie ontboden werden. Er zaten minstens tien commissarissen plus de korpschef. 'Dat mag niet hein, zomaar zonder toestemming!' Het was een poging om ons toch nog af te bluffen. Maar toen bleek dat we sowieso zouden doorgaan, veranderde de toon meteen. 'We gaan dit tolereren.'

Hoe belangrijk is burgerlijke ongehoorzaamheid in onze maatschappij voor u als politiek filosoof, Philippe Van Parijs?
Van Parijs: Ik geloof dat straatprotest nodig is in een democratie. Hetzelfde van tijd tot tijd voor burgerlijke ongehoorzaamheid, op voorwaarde dat het proportioneel blijft en liefst ook constructief.
Van den Abbeele: Ik zou wat verder gaan: maatschappelijke omwentelingen komen altijd van de straat en nooit van politici. Dat geldt ook voor stakingen in de negentiende eeuw.

Picnic The Streets had dan wel effect, de stad speelde het vervolgens wel soloslim bij de uitwerking van het plan. Is het niet vreemd dat het protesterende middenveld niet meer betrokken werd?
Van den Abbeele: Eigenlijk wel. Politici zeggen dan altijd 'je kan dat soort dingen toch niet aan de mensen overlaten, je raakt daar nooit uit.' Toch denk ik dat het belangrijk blijft om echt goed naar iedereen te luisteren voor je aan zo'n project begint, anders blijven alleen de klassieke lobbystemmen over. We moeten ook eens goed kijken hoe je participatie beter kan organiseren. Daar zijn best wel veel technieken voor, dat is de toekomst. Al die procedures voor de Raad van State kan je vermijden.

Akkoord, Philippe Van Parijs?
Van Parijs: Ja. Maar even terug naar het protesterende middenveld. Om vooruit te gaan, heb je voor mij verschillende spelers nodig: activisten, visionairen en bricoleurs die naar praktische oplossingen zoeken. Tot slot moeten er politici zijn die zich de zaak toe-eigenen. We hebben het geluk gehad dat Freddy Thielemans door Yvan Mayeur is vervangen als burgemeester. Die heeft veel onnodige vijanden gemaakt, maar bleef ook koppig doorgaan. Ik herinner me dat hij en ik de avond voor het plan bekendgemaakt werd bij Télé Bruxelles waren uitgenodigd, nu BX1. Ik had alle mogelijke krantenknipsels en bestuursakkoorden meegebracht met de beloftes van de PS en de meerderheid, en had mijn reactie al klaar: 'Maar allez, dit is toch een flauw afkooksel van die aankondigingen!' Wel, ik heb die knipsels mogen opbergen, want het plan ging net véél verder dan de beloftes en bleek de grootste voetgangerszone van Europa te worden. Het was zo radicaal dat ik het bijna niet kon geloven.

Van den Abbeele: Het leek radicaal, maar tegelijk bleef het qua mobiliteit beperkt tot die zone. De omvang van de piétonnier heeft de aandacht wat afgeleid van de stilstand en miniring voor auto's errond.

De ambitie van de open brief die opriep tot de picknick in de voorganger van BRUZZ, was veel breder dan een voetgangerszone of autovrij plein: het ging over een stad die kwaliteitsvolle openbare ruimte vooropstelt, waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Gaan we snel genoeg in die richting?
Van Parijs: Toch wel, kijk naar de Elsensesteenweg, het Fernand Cocqplein, het Spiegelplein in Jette, de Ninoofsepoort. In Elsene en aan het Jourdanplein had men dat ook niet durven te doen als de voetgangerszone van het centrum niet was beslist. 'Qui peut le plus, peut le moins,' zeggen ze in het Frans (Als zo'n grootschalig project slaagt, lukt het ook op kleine schaal, red.). Stad 30 is ook een stap in die richting, net als de nieuwe fietspaden.

U was ook betrokken bij het fietspad in de Wetstraat in 2003, waar toen een rijstrook voor sneuvelde.
Van Parijs: Dat was een van de eerste zaken waarvoor ik me in Brussel engageerde, begin de jaren 2000. Met mijn zoon ben ik nog de straat gaan opmeten. Ik heb toen ook contact genomen met (Brussels minister van Mobiliteit, red.) Jos Chabert (CD&V). Ik was nog met hem naar RSC Anderlecht gaan kijken op vijfjarige leeftijd, want hij kende een van mijn nonkels, er was dus wel een verbinding. Ook dat heeft toen de stad veranderd. Als je in 2003 een andere fietser zag, dan glimlachte je breed naar elkaar. Nu sta ik soms in een fietsfile.

Van den Abbeele: Ik herinner me nog de eerste fietser die naast me kwam staan aan een rood licht, in de jaren 1990. Dat was schrikken! Ik was trouwens ook al betrokken bij acties voor de Wetstraat en wist niet dat je daar ook voor iets tussenzat, Philippe.

De voetgangerszone had er evengoed niet kunnen komen, het was een dubbeltje op zijn kant, begrepen we.
Van Parijs: Jazeker, ik heb dan ook grote bewondering voor politici die zo'n project dragen. Wat op het Beursplein gaan zitten en er een paar interviews geven, voor een filosoof is dat makkelijk. De politicus die nadien alle kloppen incasseert, krijgt het veel harder te verduren. We mogen echt dank u zeggen aan Yvan Mayeur, hij verdient dat.
Van den Abbeele: (Relativeert) Alle politici die toen in de meerderheid zaten, zeggen dat zij het er hebben doorgeduwd: Pascal Smet, Els Ampe, Ans Persoons ...

Wie naar de foto's van 2012 terugkijkt, onder op de palissade voor de Beurs, ziet dat het toch één bepaalde groep was, die daar haar agenda kwam doorduwen: jonge en opvallend vaak Nederlandstalige stadsbewoners en gezinnen die zich fietsend door de stad bewegen.
Van den Abbeele: Filosoof Lieven De Cauter zei ooit dat de voetgangerszone de diversiteit heeft van de dijk in Blankenberge. En als je naar buiten kijkt is dat ook zo. De picknick, dat was inderdaad een bepaalde groep, maar de gebruikers, die tonen een Brusselse en vaak minder gegoede diversiteit.

De voorbije jaren zie je ook steeds nadrukkelijker tegenbewegingen ontstaan. 'L'automobiliste en a marre' telt bijvoorbeeld circa 40.000 leden. Riskeren we niet om een groep mensen buitenspel te zetten die geen alternatieven zien voor de auto, die het nooit anders gekend hebben?
Van den Abbeele: Ik was op hun betoging (aan het Noordstation, red.), met een bordje: 'Jullie zijn zelf de file'. Daar was vijftig man ... Facebook, dat is makkelijk. De toekomst is er hoe dan ook een met veel minder auto's. We hebben die openbare ruimte nodig als living van de stad, waar mensen elkaar ontmoeten. Maar als het erop aankomt om actie te ondernemen, komt men altijd met de uitzonderingen af: 'Jamaar, de ouderen! Jamaar, mensen die niet goed te been zijn! Jamaar, de ambulances!' Dat is niet de kern. Je moet het probleem eerst aanpakken en dan oplossingen zoeken voor die mensen, die je natuurlijk niet aan hun lot overlaat. Die uitzonderingen zijn drogredenen.
De discussie gaat ook vaak over circulatie, alsof bewegen de hele openbare ruimte moet domineren. Maar in werkelijkheid bewegen we 23 uur per dag niet. Ik denk dat we ook een niet-­circulatieplan nodig hebben. Als ik buitenkom en uitlaatgassen en lawaai domineren het trottoir, ga ik daar niet zitten. Als het rustiger wordt, ga ik daar op een stoeltje zitten en ontmoet ik mijn buur.