De maakbare stad: de Antwerpsepoort

Brussel verandert elke dag, en vaak kunnen we ons al snel niet meer herinneren hoe een plek er vroeger nu weer uitzag. De Antwerpsepoort onderging al veel metamorfoses en er is er nog eentje bezig.

Het Boudewijngebouw met daarin de administratie van de Vlaamse Gemeenschap stond er pas sinds oktober 1990 maar werd 28 jaar later, in mei 2018 alweer gesloopt.

Het was een halfrond gebouw met een schuin glazen dak (zie links op de foto met schuifregelaar hierboven) en werd daarom in de volksmond al snel 'De Schans' genoemd, al bestreek het totale Boudewijngebouw het gehele terrein tussen de Boudewijnlaan, de Frère-Orbanstraat, de Koning Albert II-laan en de Antwerpsesteenweg. Het was dus eigenlijk een rechthoekig gebouw, met op een hoek een halfrond toegangsgebouw, een binnenterrein en drie torens van tien verdiepingen die boven het gebouwencomplex met enkele verdiepingen uitstaken.

De Vlaamse overheid zat begin 2017 verspreid in een zestal grote gebouwen in die buurt. Dat was weinig praktisch en kostenefficiënt en toen ook nog eens het einde van de huurovereenkomst voor het Boudewijn- en Phoenixgebouw in zicht kwamen, werd werk gemaakt van een centralisatie van de administratie en een verhuis naar de site van Thurn & Taxis, naar een ontwerp van het Nederlandse bureau Neutelings Riedijk Architecten. Vanaf 28 augustus 2017 verhuisden de 1.200 Vlaamse ambtenaren uit die gebouwen Boudewijn en Phoenix ook daadwerkelijk naar het Herman Teirlinckgebouw.

Geen protest voor 'de Schans'

In september 2021 werd, op de plek waar 'de Schans' stond, het kantorencomplex Quatuor in gebruik genomen: vier kantoortorens met een oppervlakte van 60.000 m² en een publiek toegankelijk binnenplein. "Een combinatie van kantoren en co-workingruimtes die volledig beantwoordt aan de huidige hybride werkwereld," verklaarde Jean-Philip Vroninks, CEO van bouwheer Befimmo, toen aan BRUZZ. Wie er vandaag langsrijdt, wandelt of fietst ziet vooral de logo's van BeoBank bovenaan op de imposante golvende gevel.

Opvallend was toch ook dat 'de Schans' zonder enig protest verdween: blijkbaar was niemand eraan gehecht en ook onder architectuurliefhebbers kraaide er nauwelijks iemand naar. Voor ontwerper Michel Jaspers was er ook geen probleem, want zijn bureau Jaspers-Eyers mocht ook het Herman Teirlinckgebouw realiseren. Jaspers heeft als betrouwbare partner dan ook niet te klagen, want hij mocht voor het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap ook al het Graaf de Ferrarisgebouw en het Consciencegebouw in de Albert II-laan realiseren. Het Boudewijngebouw had, na net geen dertig jaar, blijkbaar ook zijn beste tijd al gehad. Er was wel even wat commotie over de bereikbaarheid van Thurn & Taxis voor de pendelende ambtenaar, maar dat werd opgelost door shuttlebussen en een nieuw treinstation aan Thurn & Taxis zelf.

De huidige metamorfose van de Antwerpsepoort zit vandaag in de laatste rechte lijn maar heeft een langere voorgeschiedenis. De wat oudere Brusselaar herinnert zich misschien nog de viaducten op de Jacqmainlaan en de Kleine Ring richting Saincteletteplein en Leopold II-laan (zie fotogalerij.)

Waar vandaag de de Albert II-laan ligt, lag tot de jaren 1930 het oude tracé van de Zenne, de historische grens tussen de gemeenten Sint-Joost-ten-Node, Schaarbeek en Brussel (vroeger Sint-Jans-Molenbeek). Het was toen dat beslist werd de Zenne via de westelijke ringlanen om te leiden en de Jacqmainlaan te verlengen. Het was overigens pas in 1999 dat die Verlengde Jacqmainlaan naar koning Albert II werd hernoemd.

Manhattanplan

In 1959 was er voor het eerst sprake van het Manhattanplan, met de bedoeling de hele Noordwijk om te vormen tot een uitgestrekt zakelijk centrum naar Amerikaans voorbeeld. Een oppervlakte van 53 hectare moest worden afgebroken en heropgebouwd en op het afsluitende kruispunt tussen de Verlengde Jacqmainlaan en de Simon Bolivarlaan mocht de Compagnie de Promotion (CDP) van Charly De Pauw acht torens van het World Trade Center bouwen, verdeeld over vier sokkels op elke hoek van het kruispunt. De economische crisis van de jaren 1970 zorgde ervoor dat slechts een deel werd gerealiseerd. Pas begin jaren 1980 verrees het tweede WTC-gebouw, hoewel ingeperkt tot één enkele toren.

De twee andere voor het WTC voorbehouden bouwblokken aan de kant van Schaarbeek werden pas in het midden van de jaren 1990 en 2000 volgebouwd, onder meer met de Proximus-torens die er vandaag nog staan.

In april 2019 werden begonnen met de afbraak van de twee WTC-torens die wél gebouwd waren. Zij moesten plaats maken voor het ZIN-project, met naast kantoren ook appartementen, een hotel, een fitnessruimte, horecazaken en een dakterras. Voor dat project van 110.000 vierkante meter wordt een nieuw gebouw opgetrokken waarbij de kernen van de twee WTC-torens worden samengevoegd.

De middenberm van de Albert II-laan werd pas tussen 1995 en 1997 aangelegd naar een ontwerp van architect-landschapsarchitect Jacques Wirtz. Het was ook toen, in 1995, dat de kinetische fontein van Pol Bury met cilinders en bollen in roestvrij staal op de hoek met de Antwerpsepoort werd gerealiseerd.

De Antwerpsepoort vandaag

Wat zie je als je vandaag langs de Antwerpsepoort wandelt? De aanleg van het stuk fietssnelweg die ons binnen afzienbare tijd rond de hele Kleine Ring moet leiden in eigen bedding is hier in uitvoering, samen met de brede nieuwe trottoirs die nu al voor een wandelzone moeten zorgen die ons helemaal tot aan de luifel op het Rogierplein leidt. In de andere richting en aan de andere kant van de Vijfhoek zorgde de geslaagde heraanleg van het het pleintje op het einde van de Lakensestraat en de eerste spiegelfrituur daar eind 2021 voor meer leefbaarheid*.

Het Quatuorcomplex heeft, net als de nieuwe Fortishoofdzetel aan de Ravensteinstraat, een publiek toegankelijke binnentuin, waar flink wat securityagenten prominent aanwezig zijn. Buiten de kantooruren sluit de toegangspoort en moet je elders naartoe, maar de binnenplaats biedt met een hele reeks oplopende zitbanken wel een oase van rust voor werknemers en voorbijgangers.

Een beetje verder, richting Sainctelette, wordt druk gewerkt aan het uit- en aankleden van Kanal-Centre Pompidou. Op het kruispunt van de Antwerpsepoort zelf, is er overal nieuwbouw van zeven of acht verdiepingen te zien met onderaan horeca zoals een filiaal van Boulangerie Paul en snackbar Slada. Op de hoek van de Jacqmainlaan en de Mechelsestraat nam de Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC) al in augustus 2011 haar intrek in het Renaissancegebouw.

De Albert II-laan en de Antwerpsepoort waren heel lang een plek die de littekens van het mislukte Manhattanproject droeg, maar vandaag is dit stuk Noordwijk aan de beterhand. Het blijft een voortdurend veranderende kantoorwijk met weinig ziel en het stuk Kleine Ring tussen IJzer en Rogier is er niet minder druk op geworden, maar vandaag is er ook aandacht voor wat er tussen en rond de kantoorcomplexen gebeurt.

* Deze verwijzing werd toegvoegd na een lezersreactie, waarvoor dank.