De maakbare stad: het Baraplein

Brussel verandert elke dag, en vaak kunnen we ons al snel niet meer herinneren hoe een plek er vroeger nu weer uitzag. Het Baraplein in Anderlecht is een plek waarvan je je afvraagt hoe het zover is kunnen komen, maar waarvoor ergens aan het eind van een lange tunnel, een lichtje brandt.

Een boomhut is misschien wel het opvallendste dat ooit op het plein heeft gestaan. Op onderstaande foto uit het millenniumjaar 2000 zien we de boomhut waarin de Antwerpse acteur en beeldend kunstenaar Benjamin Verdonck – gedurende 8 weken, en dat 8 meter hoog – verbleef: een performance/statement dat de woordspeling Bara/ke meekreeg. De boomhut was vergezeld van een groot paneel met een idyllische foto van een exotisch palmbomeneiland. Het contrast op de foto met de betonvlakte kon niet groter zijn.

Op het driehoekige Baraplein komen zowat acht straten uit. Het plein maakte oorspronkelijk deel uit van de nieuwe residentiële wijk die wegeninspecteur Victor Besme voor Kuregem had uitgewerkt en waarvan het plan door de gemeenteraad werd goedgekeurd in november 1863.

Het plein werd aangelegd op de bedding van de Pruisenstraat en de Argonnestraat op Sint-Gillis en overspande de Zenne, die de gemeentegrens vormde en die het zuidelijke en oostelijke vlak van het plein in tweeën sneed.

Later is het Baraplein een plek geworden die er toevallig lijkt te liggen: naast de enorme Zuidertoren en de bushalte aan het Zuidstation.

Op de oude postkaart (zie bovenstaande afbeelding in de beeldgalerij) zien we hoe de kleine Zenne hier lang geleden inderdaad stroomde, al was het landschap in werkelijkheid mogelijk minder idyllisch.

Er mag dan geen Zenne meer langs het plein stromen, afvalwater zit er wel. Sinds 2021 werkt Vivaqua hier aan een ondergronds pompstation dat afvalwater naar de rioolwaterzuiveringsinstallaties moet stuwen. Begin 2022 hadden de werken klaar moeten zijn, maar hier werd flinke vertraging opgelopen.

Zoals de gelijknamige straat ernaast, werd het plein vernoemd naar Jules Bara (1835-1900), advocaat en onder meer minister van Justitie. In de tien jaren tussen 1874 en 1884 werd de straat bebouwd met burgerhuizen of opbrengstpanden in neoclassicistische stijl.

Later, in het kader van de bouw van het nieuwe Zuidstation tussen 1939 en 1954, werd de wijk volledig heringericht en in 1958 ingehuldigd. De twee driehoekige plantsoenen van het Baraplein werden toen (zie foto onderaan) vervangen door een rotonde met een diameter van bijna vijftig meter en een stervormig plantsoen. Blijkbaar was er in 1958, net als vandaag, ook al een beenhouwer/snackbar op de hoek met de Clemenceaulaan. Op de hoek met de Jamarlaan, evenals op de hoek van het overblijvende zuidelijke deel en de Paul-Henri Spaaklaan, verrezen kantoor- en appartementsgebouwen die architect P.A. Van Beginne rond dezelfde tijd ontwierp.

Op de foto uit 1992 zien we dat tram 58 richting Vilvoorde op het plein gewoon rechtdoor reed, maar dat er links en rechts nog steeds grasveldjes waren. Bizar is toch dat die tram toen langs een slagboom moest om de Jamarlaan op te rijden. Die grasveldjes zijn sinds de heraanleg in 1999 helemaal verdwenen.

Het gebouw op de hoek met de huidige Paul-Henri Spaaklaan (1957) huisvestte al onmiddellijk de Editions Le Lombard, met op het dak het iconische, bijna vijf meter hoge uithangbord met de helden Kuifje en Bobbie van striptekenaar Hergé. In de jaren 1990 werd het bord noodgedwongen vervangen door een nieuwe versie in kunststof. Het origineel was vervaardigd in beschilderd metaal, werd omringd door neonlicht en kon rond zijn as draaien. Dat laatste kan vandaag nog steeds.

De Zuidertoren, dat andere monument aan het plein, werd pas in de jaren 60 gebouwd en is met zijn 150 meter en 37 verdiepingen ook vandaag nog steeds het hoogste gebouw van België. Bouwheer was toen de Nationale kas voor bediendenpensioenen. Het gebouw huisvest ook vandaag nog de federale pensioendienst, en wordt daarom vaak de 'pensioentoren' genoemd. In de jaren 90 werd de glazen buitenkant gerenoveerd door het in Brussel alomtegenwoordige architectenbureau Jaspers-Eyers. Later werd ook de binnenkant gerenoveerd en asbest verwijderd.

Sinds vele decennia is deze buurt overigens gespecialiseerd in textiel, zoals bijvoorbeeld confectieatelier Mulieris dat zich vandaag nog steeds op nummer 4 van de Clemenceaulaan bevindt. Een twintigtal gekwalificeerde vakmensen begeleiden hier, in samenwerking met het OCMW, jaarlijks tientallen anderen die hier zo de kans krijgen het confectieberoep aan te leren. Deze buurt is gekend voor zijn vele groothandels in kleding, zoals Tricots de Bruxelles BVBA op nummer 14. Aan de vitrineramen zie je hier overal papiertjes hangen met de boodschap: 'Pas de vente en détail', geen detailhandel.

Zuidstation

Het Zuidstation is een van de grootste internationale stations van Europa en het grootste van België. In navolging van het richtschema dat in 2016 werd goedgekeurd, kreeg Perspective.brussels (de tak die de toekomstplannen van het gewest uitstippelt) van het Brussels Gewest de opdracht om een Richtplan van Aanleg (RPA) voor de Zuidwijk uit te werken.

Het stadsproject moest de levenskwaliteit van de Zuidwijk verbeteren en er nieuwe functies onderbrengen: in de eerste plaats moest het residentiële karakter van de wijk versterkt worden door een betere mix van functies (streefcijfer van 50 procent woningen en 50 procent kantoren) en moest de openbare ruimte, met de heraanleg van centrale zones (Europaesplanade, Grondwetplein) verbeterd worden. Ook moesten er nieuwe verbindingswegen komen tussen Sint-Gillis en Anderlecht en een eenvoudigere route naar het centrum, net als een betere inrichting en herbestemming van de gewelfde ruimtes onder de spoorwegentussen het station en de Kleine Ring.

De Brusselse Regering keurde op 6 mei 2021 het ontwerp van het plan in eerste lezing goed. Het openbaar onderzoek eindigde enkele maanden later in november, in samenwerking met de betrokken gemeenten Sint-Gillis, Anderlecht, Stad Brussel en Vorst.

Ook de reconversie van het postsorteercentrum van 50.000 m² – grenzend aan het station – tot nieuwe hoofdzetel van de NMBS stond toen al op de lijst met prioriteiten. Dat project zit vandaag, ondanks veel protest van buurtbewoners en verenigingen, in een stroomversnelling, net als de bouw van een nieuwe hoofdzetel voor Infrabel tussen de Frankrijkstraat en de sporenbundel.

Project Victor

Wie het Zuidstation verlaat langs het enorme braakliggende terrein naast de busstopplaatsen aan de Paul-Henri Spaaklaan heeft zich waarschijnlijk al vaker afgevraagd hoe het mogelijk is dat voor deze toplocatie nog geen invulling is gevonden. Sinds enkele weken is hier op de blinde muur een nieuwe enorme muurschildering te zien van Karim Benzema, voetbalheld van Real Madrid en de Franse nationale ploeg. Het logo van Adidas in de rechterbenedenhoek laat er geen twijfel over bestaan dat hier een commerciële deal achter schuilgaat.

Hier waren vroeger al heel wat andere tijdelijke muurschilderingen te zien, waardoor er tenminste toch iets gebeurt, in afwachting van iets anders.

"Het is zo’n lange weg, dat is… pff, dat is ongelofelijk," vertelde Stéphan Sonneville, CEO van ontwikkelaar Atenor, aan BRUZZ in augustus 2016 in het kader van de reeks 'Brussel zoals het al had moeten zijn' over het toenmalige project Victor dat er moest worden: "We hebben het terrein al in 2008 gekocht, en we hadden echt een mooi project. Maar toen ontstonden er politieke discussies."

Met ongeveer 100.000 m² was 'Victor' een van de grootste immobiliënprojecten van Brussel, en daardoor meteen ook erg omstreden. Het resultaat vandaag is dat er nog geen enkele vierkante meter is gerealiseerd, maar dat er dus ook geen tijdelijke invulling kwam (met uitzondering van Benzema). Net door die toplocatie, op nog geen vijftig meter van het Zuidstation, wordt elk mogelijk project met argusogen bekeken.

Niet alleen de schaal, maar ook de architectuur van het project was voor velen een doorn in het oog. "Het was nochtans ontworpen door Christian de Portzamparc, die in Brussel toch wel gewaardeerd wordt," klonk het toen bij Atenor. Stadsverenigingen Bral en Inter-Environnement bestreden Victor al vanaf het begin, en toen ook de gemeente Sint-Gillis in 2013 weigerde het openbaar onderzoek te organiseren, vloog het project de koelkast in.

De gemeente vond namelijk dat er geen project ontwikkeld kon worden zolang er geen coherente visie van het gewest op de stationsomgeving was. Onder druk van de Brusselse Regering werd het project Victor bijgestuurd: de toren van 140 meter werd geschrapt en het aandeel woningen werd groter. Minister-president Rudi Vervoort (PS) sprak in 2016 van een overwinning.

Maar ook bij deze torens had je nooit het gevoel dat het voor morgen was. "Dit is een van de beste plekken van Brussel, vlakbij een treinstation. Het is dus echt een van de meest logische plekken om een project te ontwikkelen. Maar er gebeurt niks," verklaarde Sonneville nog aan BRUZZ. Het project leek dan toch een stille dood te sterven.

Maar in maart 2020 bracht BRUZZ het nieuws dat het project Victor nieuw leven ingeblazen werd: Immoange, een partnerschap tussen Atenor en BPI Real Estate Belgium, zou 134 nieuwe woningen bouwen aan het Zuidstation, waarvan 102 geconventioneerde woningen, waarvoor Citydev mee in bad getrokken werd, en 32 woningen aan vrije prijs. De woningen zullen nu worden ontworpen door B-architecten en Jaspers-Eyers. Exit Christian de Portzamparc dus.

Maar ook Immoange, het nieuwe partnerschap, was niet van plan het bij woningen alleen te laten: zij mikten bij de presentatie van het nieuwe project op 72.000 m² nieuwe kantoorruimte op het braakliggend terrein aan het Zuidstation. Bij het Victorproject was dat nog 100.000 m². "Al twaalf jaar werkt men tegen in dit dossier," zuchtte CEO van Atenor Stéphan Sonneville opnieuw. "Hoge torens moeten er voor mij niet overal komen, maar kantoorruimte komt er best in de buurt van stations, zodat mensen niet meer met de wagen naar het werk komen."

In mei 2021 volgde weer een nieuwe wending: toen werd namelijk een nieuwe bouwaanvraag ingediend voor 52.000 m² kantoren, woningen en collectieve voorzieningen. Het werd Move'Hub gedoopt, ter vervanging van het oude project Victor.

Vaarwel dus, na 14 jaar proberen, aan het project Victor. Het doel vandaag is de bouw van 72 woningen, waarvan 64 geconventionneerde, opnieuw in samenwerking met Citydev. Dat laatste moet ook nu weer goodwill creëren voor het nieuwe project, samen met het nieuwe idee van een centrale collectieve tuin voor de bewoners. Verder wordt er ook ruimte voorzien voor publieke voorzieningen, commerciële ruimtes en een café. Het aandeel woningen moet ongeveer uitkomen op 9.000 m², het aandeel kantoren en publieke voorzieningen op 40.000 m²: nog steeds een bijzonder grootschalig project.

In datzelfde mei 2021 moest ook op het aanpalende terrein ingebonden worden: dezelfde projectontwikkelaars, Atenor en BPI, besloten toen hun plannen om van het ‘Kuifje-blok’ aan het Zuidstation een nieuwe kantoortoren te maken op te bergen. Het verzet vanuit de buurtcomités en de politiek tegen het idee was doorheen de jaren te groot geworden. In de plaats daarvan mikken ze nu op een horizontaal bureaucomplex met telecomoperator Proximus als nieuwe huurder.

Atenor en BPI moesten zo hun plannen de voorbije tien jaar vijf keer aanpassen. Keer op keer daalde het aandeel bureaus ten voordele van woningen. Atenor hoopt in 2023, 16 jaar na de aankoop van zijn grond, toch de vergunning voor Move'Hub te krijgen. Ten vroegste in 2025 zou het nieuwe kantorencomplex de deuren openen, maar ondertussen dreigt het nieuwe kantoorgebouw, door de groeiende populariteit van thuiswerken tijdens en na de coronacrisis, moeilijker huurders te vinden.

Uiteindelijk zal er wel gebouwd worden op het braakliggend terrein aan de Paul-Henri Spaaklaan. En ook het het Baraplein zelf zal veranderen. In mei 2021 keurde de Brusselse regering de eerste plannen voor de herontwikkeling van de straten rond het Zuidstation goed en kon het openbaar onderzoek van start gaan. Door deze goedkeuring moet er een centrale, verkeersluwe esplanade komen die vanuit de Vijfhoek (aan de Europaesplanade) tot in Anderlecht (Tweestationsstraat) loopt, met het reeds lang beloofde nieuw park als sluitstuk.

Zo staat de herinrichting van de Zuidwijk ondertussen al sinds 2013 op de planning, toen de Franse architect Djamel Klouche van bureau l’AUC werd aangesteld om de buurt opnieuw te ontwikkelen.

Djamel Klouche ontwierp die nieuwe esplanade, en wil tevens ook van de Frankrijkstraat een verkeersluwe zone maken en omdopen tot een 'Frankrijkplein,' ongeveer even groot als het Jourdanplein in Etterbeek.

Het nieuwe park in de Tweestationsstraat moet volgens die plannen extra groen in de buurt brengen. Bedoeling was dat parkeerplaatsen zullen verdwijnen en ruimte maken voor deelwagens, openbaar vervoer en fietspaden, en dat het doorgaand verkeer uit de woonwijken wordt geweerd. Al weten we ondertussen dat het circulatieplan voor Kuregem werd teruggeschroefd. In de plannen van Djamel Klouche voor het Baraplein zijn ook waterspiegels voorzien om hitte-eilanden tegen te gaan (zie simulatiebeeld hieronder).

Vandaag ligt er, naast dat van Vivaqua, ook de enorme werf van Metro 3 over de hele lengte van de Jamarlaan tot aan de Kleine Ring en de Europaesplanade (en verder tot de Stalingradlaan.) Deze werken zijn zo ingrijpend dat ze doen denken aan de aanleg van de Noord-Zuidverbinding van voor en na WOII. Een blik op de werf vandaag laat er geen twijfel over bestaan: hier gaan we nog een tijdje mee moeten leven.

Over deze buurt is al veel gediscussieerd, maar is ook het laatste woord nog niet gezegd. De aansluitende Europaesplanade is al die tijd een plek gebleven waar niemand blij mee was, misschien met uitzondering van de marktkramers op zondag en de auto's die er 's avonds oogluikend mogen parkeren. En de heraanleg van het Baraplein zelf volgens de simulatiebeelden van Djamel Klouche? Op zijn website is er niets meer van terug te vinden, alsof hij zelf een slag om de arm wil houden.