De maakbare stad: de Bareel van Sint-Gillis

Brussel verandert elke dag, en vaak kunnen we ons al snel niet meer herinneren hoe een plek er vroeger nu weer uitzag, maar de Bareel van Sint-Gillis is een plek waar helemaal niets lijkt te veranderen.

Was er ooit een echte bareel in Sint-Gillis? Die lezersvraag beantwoordde BRUZZ-collega Luana Difficile al in de zomer van 2020 in een aflevering van Big City. BRUZZ-lezers en kijkers weten dus al dat zich hier, lang geleden, een kantoor bevond met daarnaast een slagboom. Die bareel vormde één van de ingangen naar de stad waarlangs alle voertuigen tot 1868 tol moesten betalen om de stad in te rijden. Die tol werd gebruikt om het onderhoud van de wegen te bekostigen.

In de negentiende eeuw was de Bareel ook de halte van de paardentram naar het stadscentrum. Meisjes gaven de paarden water uit de rivier de Bocq (Een bijrivier van de Maas die in de Condroz ontspringt en die Brussel bevoorraadde, zie lezersopmerking onderaan.) Sinds 1900 staat er een fontein met een bronzen waterdraagster van beeldhouwer Julien Dillens midden op het kruispunt. Vandaag is dat een kopie, maar het origineel kan je nog bezichtigen in het trapportaal van het stadhuis van Sint-Gillis, ver van regen, wind en uitlaatgassen.

De Waterloosesteenweg loopt eigenlijk dwars door het plein. De Alsembergsesteenweg, de Théodore Verhaegenstraat, de Parklaan, de Paul Dejaerlaan en de Munthofstraat komen er samen in stervorm. Pierre Dejemeppe maakt in zijn boek over Sint-Gillis melding van de oude naam Wintmolenberg omdat op deze plek in de 16de en 17de eeuw verschillende windmolens zouden gestaan hebben. Een belangrijk verkeersknooppunt werd het volgens Dejemeppe pas in 1727, toen de Waterloosesteenweg werd aangelegd tussen de Hallepoort en Vleurgat (nu de Bascule.)

Multipermis

Dit kruispunt brengt het verkeer van zeven drukke wegen samen. De Dejaerlaan, de Parklaan en de Théodore Verhaegenstraat moeten de ruimte bovendien ook nog eens delen met tramlijnen. Dit is een kruispunt dat je probeert te vermijden. Bovendien ligt deze rotonde ook nog eens op een helling waar je als fietser op moet rijden om via de Paul Dejaerlaan het statige stadhuis van Sint-Gillis en het Van Meenenplein te bereiken. Dat Van Meenenplein is vandaag nog deels een openluchtparking, maar daar komt verandering in. In 2020 hadden zowel de gemeente als het gewest al aangegeven dat ze het Van Meenenplein autovrij wilden maken. Studies en een participatief proces werden opgezet. Daarop werd een architectuurwedstrijd georganiseerd. Kristiaan Borret, de Brusselse bouwmeester, maakte in mei 2022 het winnende ontwerp van het Etterbeekse architectenbureau Multiple bekend.

"Vanaf de eerste fase wordt het parkeren op het plein afgeschaft" vertelde de bouwmeester toen aan BRUZZ: "Onder de bomen komen er bankjes en het standbeeld van Jef Lambeaux, de godin van de Bocq, wordt verplaatst en zal deel uitmaken van een waterpartij." Die veranderingen moeten van het Van Meenenplein in de toekomst een recreatieve ontmoetingsruimte maken. "En alles wordt in het werk gesteld om ervoor te zorgen dat de markt, het hart van de identiteit van de wijk, behouden blijft" zei Borret nog. Die markt staat er vandaag ook al elke maandag. De openluchtparking moet vandaag dus ook al een dag per week plaats maken.

Op de foto van vandaag zien we dat op de rotonde ook Multipermis Bareel is gevestigd, een autorijschool voor kandidaat-chauffeurs met veel zelfvertrouwen: als je hier zonder blikschade uitkomt na je eerste rijles, lukt je dat wellicht overal.

Dat vorig jaar, in augustus 2021, actiegroepen als Fietsersbond, Heroes for Zero, Greenpeace en Filter Café Filtré precies deze Bareel van Sint-Gillis kozen om te protesteren is veelzeggend: hier snijden auto's, fietsers en trams elkaar de pas af. In 1970 was dat duidelijk ook al het geval.

Rotonde of niet?

Is deze Bareel een rotonde? Een blauw verkeersbord met witte cirkelende pijlen staat er alleszins niet. Verkeerslichten staan er op elk van de zeven wegen die samenkomen wel. De Nederlandse stadsgeograaf Manuel Aalbers woonde tot vorige maand aan de Bareel en publiceerde er in 2016 al een column over: "Telkens krijgen twee of drie toegangswegen hier tegelijkertijd groen en er zijn geen verkeerslichten om de rotonde weer af te gaan, dus als voetganger ben je vogelvrij."

"Als je tien, vijftien minuten naar het plein kijkt vanaf mijn balkonnetje, zie je al gauw een paar bijna-ongelukken gebeuren, maar het gaat zelden of nooit echt mis. Shared space avant la lettre, want die schijnt ook objectief vaak veiliger te zijn, juist omdat het subjectief als onveilig wordt ervaren en mensen daarom meer op hun hoede zijn" voegde hij er nog aan toe.

Bij de research voor deze 'maakbare stad' bleek inderdaad dat de Bareel van Sint-Gillis niet op de kaart met zwarte verkeerspunten stond die BRUZZ in 2018 publiceerde en het is niet zo dat we regelmatig moeten berichten over ernstige ongelukken daar. Wanneer je op de draaimolen van de Bareel zit, ben je inderdaad automatisch op je hoede, of je zorgt dat je het punt vermijdt.

De appartementsgebouwen kennen hier minstens drie verdiepingen en voor het statige witte gebouw centraal op de foto's uit 1970 en 2022 zijn dat er zelfs acht of negen. Je zou vrezen voor een canyoning effect. De recente CurieuzenAir-studie naar luchtkwaliteit van de Universiteit Antwerpen waaraan BRUZZ en De Standaard meewerkten tonen dat de meetpunten op de Verhaegenstraat en de Waterloosesteenweg vlakbij flirten met de Europese drempel. Het meetpunt aan de Bareel zelf registreerde 27,82 µg/m3, wat nog niet echt alarmerend is.

Het archief van de MIVB

De foto uit 1970 komt via urban.brussels uit het archief van de MIVB. We zien een wellicht defecte tram die over de sporen voortgesleept wordt door een takelwagen van Krupp. Uit de Verhaegenstraat zien we een andere tram die komt aanrijden. Verder zien we links een arbeider achter een veiligheidslint aan het werk bij opgebroken kasseien, twee maal gevelreclame voor Martini en een billboard met publiciteit die vrouwen wilde aanzetten tot het roken van long size sigaretten van Armada. Op die foto uit 1970 (en ook die uit 2003) zien we dat het hele rondpunt uit kasseien bestond. Vandaag is dat nog enkel zo voor de binnencirkel, waar de fontein van Dillens ook een grasrand en enkele buxusstruiken heeft gekregen. Op de foto van vandaag zien we ook een fietser, waarvan je je kan afvragen hoe die ooit van die binnenste draaimolen zal afraken. Op de foto uit 1970 is geen fietser te zien en die zullen wellicht ook veel zeldzamer geweest zijn dan vandaag het geval is.

Op de hoek met de Parklaan staan al jaren werfschuttingen in de blauwgele kleuren van het gewest. Die moeten de voorbijgangers beschermen tegen de renovatiewerken aan de historische en statige appartementsgebouwen die daar een nieuwe residentiële en commerciële functie moeten krijgen. Het is niet duidelijk wanneer die renovatie klaar zal zijn, maar de werken liggen ook niet stil. Die Parklaan is ook de plaats waar de barak van Friterie de la barrière de Saint-Gilles staat. Door BRUZZ Ket, de website van BRUZZ voor kinderen tussen 9 en 13 jaar, werd deze volkse klassieker in 2021 nog verkozen tot een van de beste frituren van Brussel.