De maakbare stad: het Weststation

Brussel verandert elke dag, en vaak kunnen we ons al snel niet meer herinneren hoe een plek er vroeger nu weer uitzag. Het kruispunt aan het Weststation in Sint-Jans-Molenbeek is in veel opzichten problematisch, maar daardoor ook een plaats voor experimenten.

Voor de ingang van het Weststation ligt een kluwen van transportwegen: hier komen tramlijnen, busstroken en een steenweg samen en ondergronds rijdt er ook nog eens een metro. Alsof dat nog niet genoeg is, ligt bovenop dat metrostation ook nog eens het depot Jacques Brel voor bussen en trams van de MIVB. Hier komen zes drukke tot zeer drukke wegen samen: de Ninoofsesteenweg, De Bonnestraat, de Nicolas Doyenstraat, de Alphone Vandenpeereboomstraat, de Verheydenstraat en de Joseph Baeckstraat.

Hier een foto nemen zonder doorrijdend verkeer is bijna niet mogelijk. Dit is een kruispunt en geen plein of rond punt. Er is zelfs niet de moeite gedaan om het op een plein te laten lijken. Deze plek heeft zelfs geen naam, tenzij je MolenWest square, sinds 2020 gepresenteerd als tijdelijke openbare ruimte door de Maatschappij voor Stedelijke Inrichting (MSI), zou meetellen. Rond MolenWest square staat een hek, waardoor het niet altijd publiek toegankelijk is en dus eigenlijk niet meetelt als plein, plaats of square.

Dit is een plek in voortdurende ontwikkeling. Het meest bepalend was ongetwijfeld de afbraak van een deel van de oude vervallen brouwerij Vandenheuvel en de bouw van de witte Ekla-toren, genoemd naar de pils die hier jarenlang gebrouwen werd. Aangezien die woontoren 16 verdiepingen telt en het kruispunt ook nog eens een flink eind boven de kanaalzone ligt kan je hem van ver zien staan: het is een landmark geworden.
Op het gelijkvloers van de woontoren zit er nu al meerdere jaren een Okay Compact supermarkt en een telg van fastfoodrestaurant O'Tacos. Op de eerste verdieping staan al sinds de ingebruikname kantoorruimtes te huur, dus dat schijnt niet te werken.

Gewestelijk Expressnet

Deze plek heeft zeker voordelen, niet minst door de vele opties met het openbaar vervoer: het Weststation combineert de treinen van de NMBS en de metro, tram en buslijnen van de MIVB. Hier heb je zelf geen wagen nodig, maar je wordt er wel door omgeven. Een zebrapad oversteken gaat hier niet zomaar en ook niet in één keer. Het is dan ook niet vreemd dat veel voetgangers de verkeerslichten negeren, soms met gevaar voor eigen leven. 's Nachts is oversteken nog gevaarlijker door de vele slecht verlichte hoekjes. Wie vreest zijn of haar tram, bus of trein te zullen missen maakt soms gevaarlijke keuzes op dat kruispunt.

Het Weststation heeft al sinds het einde van de 19de eeuw een geschiedenis als belangrijk goederenstation, al moet het toen ongeveer gelegen hebben aan het huidige metrostation Beekkant. In 1984 werd het station gesloten, maar in 2009, vijfentwintig jaar later, werd het door koning Albert II opnieuw feestelijk geopend. Dat gebeurde met hoge verwachtingen in het kader van de plannen voor het Gewestelijk ExpresNet (GEN), waarmee men snellere en frequentere verbindingen wilde realiseren in een straal van 30km rond Brussel. Het treinstation had, passend bij die nieuwe status, een volledige makeover gekregen mét volledige integratie van het metrostation.

De uitbouw van het GEN werd echter een opeenvolging van vertragingen. Ondanks de centrale locatie in het Brussels vervoersnetwerk en de goede overstapmogelijkheden met alle metrolijnen stappen hier vandaag nauwelijks reizigers op. Het is dan ook enkel de lijn naar Brussel-Zuid en Dendermonde die hier stopt en na 20.00 uur stopt hier zelfs geen enkele trein meer. Brussel Deze Week, de voorganger van BRUZZ magazine stelde in januari 2015 verloedering en onveiligheid aan de kaak. “Veel volk is hier nooit. Het lijkt of niemand dit station kent,” vertelde een reizigster uit Opwijk toen. Toen het station in 2009 openging, waren er twee treinen per uur in elke richting. Vanwege de lage bezetting bleef er vanaf 2012 nog maar één trein per uur over. Als metrostation vervulde het Weststation gelukkig wel snel de verwachtingen en het Brussels voorstadsnet van de NMBS lijkt sinds 2019 algemeen wel aan populariteit te winnen.

In april 2011 werd het braakliggend brouwerijterrein tussen de Edmond Bonehillstraat (genoemd naar de zoon van de industrieel Edouard Bonehill die in 1877 trouwde met Emma, de dochter van stichter Henry Vandenheuvel) en de Ninoofsesteenweg aangekocht door ReVive, een Vlaams bedrijf dat inzet op de sanering van oude industriële sites. "We willen deze zogenaamde brownfields saneren en omvormen tot aangename plekken waar we opnieuw kunnen leven, wonen, werken en ontspannen," vertelde Mieke Vanhuyse, communicatieverantwoordelijke van ReVive, toen aan brusselnieuws.be, de voorganger van BRUZZ.be. ReVive stelde toen meteen architectenbureau Archi+I - BuroII aan om een masterplan voor de site te ontwikkelen en beloofden "aantrekkelijke leef- en verblijfruimtes" en "kwalitatieve materialen en architectuur."

In afwachting toverde kunstenaar-activist Jeroen Peters in de zomer van 2011 het braakliggende terrein om tot een grote openbare tuin van 11.000 vierkante meter. Daarvoor betaalde hij maandelijks 100 euro aan ReVive. "Ik hoop dat de overheid beseft dat het wel degelijk loont om voor korte tijd een terrein om te vormen tot een tuin voor de omwonenden," vertelde Peters toen aan FM Brussel (de voorganger van BRUZZ radio, nvdr.) Peters had zich al eerder geprofileerd als activist door eind 2009 maandenlang een leegstaand pand in de Vlaamsesteenweg te kraken. Toen hij daar uitgezet dreigde te worden betonneerde hij zijn voet zeventien dagen lang in de vloer.

Ekla en Maes Pils

Op de foto uit 1980 is nog te zien hoe de twee gebouwen van brouwerij Vandenheuvel door een luchtbrug over de Edmond Bonehillstraat met elkaar verbonden waren. De brouwerij, vooral bekend wegens hun Ekla-pils (razend populair tijdens Expo 58), was toen al sinds vergane glorie. Het Engelse Watney, toen meerderheidsaandeelhouder, was ook mede-eigenaar van Alken-Maes en koos voor Maes Pils. De boeken van brouwerij Vandenheuvel gingen officieel toe op 31 december 1974.

Het pand links tussen de Bonehillstraat en de Vandenpeereboomstraat dat er ook vandaag nog staat was lang eigendom van twee Turkse broers, maar een ruzie zorgde voor zo'n verdeeldheid dat het gebouw verkommerde. In april 2013 werd het pand uiteindelijk voor 1,7 miljoen euro openbaar verkocht aan één van de broers, met de bedoeling er woningen van te maken met handelszaken op het gelijkvloers. Pittig detail: de broer was eerder veroordeeld voor huisjesmelkerij. Het vervallen gebouw staat er vandaag nog en biedt op het gelijkvloers onderdak aan een drankenhandel. De luchtbrug over de Bonehillstraat werd wel gerenoveerd (lees verder onder de foto.)

Vergunningsaanvraag

In februari 2014, drie jaar na de aankoop, diende promotor ReVive een vergunningsaanvraag in voor een gemengde wijk met een toren van twintig verdiepingen en een hotel op het braakliggend terrein. De gemeente Molenbeek toonde zich toen enthousiast over het project, want de plannen voorzagen ook in de bouw van een kinderdagverblijf en een basisschool voor 250 leerlingen. Ter compensatie van het verdwijnen van het groen en het park werd beloofd een nieuw en groter parkje aan te leggen in de Pierre Van Humbeekstraat. Het gebouw links met de luchtbrug bleef ondertussen leegstaan en werd bewoond door krakers.

Aan de andere kant van de sporen aan het Weststation (aan de Edmond Machtenslaan), opende in september 2021 de Infrabel Academy, een vormingscentrum voor specifieke spooropleidingen. Werkgelenheid en leefbaarheid zijn steeds terugkerende begrippen in deze buurt. In de Pierre Van Humbeekstraat, aan de andere kant van het perceel van de Ekla-toren, realiseerde ReVive in juni 2021 ook het Go West woonproject met citydev.brussels als coördinator. Van het beloofde parkje is voorlopig nog geen sprake. In november 2021 werd hier ook de nieuwe basisschool Eugeen Laermans van het GO! (Gemeenschapsonderwijs) ingehuldigd. In september 2023 moet op de hoek van de Van Humbeekstraat en de Bonehillstraat de nieuwe Jezuïetenschool Egied Van Broeckhoven opengaan, met behalve algemeen secundair, ook technisch en beroepsonderwijs. Dit is een buurt in verandering, zoveel is duidelijk.

Toestand

In mei 2022 kreeg vzw Toestand, bekend van het ondertussen verlaten Allée du Kaai aan het Bécodok, van Leefmilieu Brussel de opdracht om een ander braakliggend terrein in de buurt, tussen metrostations de Beekkant en Ossegem aan de Alphonse Vandenpeereboomstraat binnen de vier jaar en samen met de buurtbewoners om te toveren tot een park van enkele hectaren groot en er sociale, culturele en sportieve activiteiten te organiseren.

"Het is een ruimte die al twintig of dertig jaar afgesloten is," vertelde Felix Aerts van vzw Toestand toen aan BRUZZ: "Vanaf augustus 2022 openen we het terrein, weliswaar op vaste momenten, en krijgt de buurt er drie hectare publieke ruimte bij waarin ze mee kan dromen over en bouwen aan het toekomstig park: de vraag is: wat willen ze? Wat zijn de noden?" In 2026 zou het park moeten openen.

Op termijn is het de bedoeling dat er op de site een vastgoedproject komt en dat 50 procent daarvan zal bestaan uit woningen, aangevuld met ruimtes voor handelszaken. Van de dertien hectaren worden ook drie hectaren voorzien voor een groot park.

Subtropisch zwemparadijs

In juni 2021 werd aangekondigd dat er naast het Weststation een subtropisch zwemparadijs in de stijl van Océade zou komen. De Brusselse regering keurde toen het Richtplan van Aanleg (RPA) goed voor dat braakliggend terrein: “Binnen 5 jaar hopen we dat de Molenbekenaren daarin voor het eerst een frisse duik kunnen nemen,” vertelde schepen van Openbare Werken Jef Van Damme (Vooruit) toen aan BRUZZ. Maar er is concurrentie, want Brussels eerste schepen Benoit Hellings (Ecolo) stelde deze zomer van 2022 ook een nieuw ambitieus plan voor een openluchtzwembad van 355 meter op het kanaal voor: "Er mag dan nog geen budget voor zijn, een gedetailleerde voorstudie toont alvast dat het kan" vertelde hij aan BRUZZ. Wordt ongetwijfeld vervolgd.

Het wordt dus dringen op de site rond het Westation want ook op de locatie van het huidige MolenWest is al beslist dat het Brussels gewest er in 2029 een 'Centrum voor wetenschappen' zal openen. "Een plek om belangstelling voor de wetenschap te wekken," vertelde Brussels staatssecretaris voor Wetenschappelijk Onderzoek Barbara Trachte (Ecolo) in juli 2022 aan BRUZZ, bedoeld om jongeren, gezinnen en scholen in aanraking te laten komen met wetenschap. CityDev kreeg de leiding over het project en Innoviris zal de site beheren. De werkzaamheden zullen pas in 2026 starten. De begroting van 25 miljoen hoopt het Gewest terug te kunnen verdienen via Europese subsidies.

Ook het federaal investeringsfonds voor Brussel Beliris zal haar steentje bijdragen door de financiering van enkele belangrijke mobiliteitsprojecten, zoals de nieuwe voetgangersbrug Beekkant. Die moet de oversteek van oost naar west vernieuwen. Daarnaast betaalt het mee aan ‘de cyclostrade’ langs spoorlijn L28, ofwel de geplande snelle fietsverbinding tussen de Noordwijk en het metrostation Jacques Brel in Anderlecht.

Op het eerste zicht lijkt hier vandaag nog een volledig gebrek aan groene ruimtes te zijn, maar dat klopt niet echt. Wel zijn ze een beetje verstopt voor wie de buurt niet kent. Tussen de De Rooverelaan, Joseph Baecklaan en Edmond Machtenslaan ligt het Marie-Josépark dat door Marie José, dochter van koning Albert I als zestienjarige in 1922 werd ingehuldigd. Hier liggen een speeltuin, kronkelende wandelpaden, waterpartijen en het voetbalstadion Verbiest. Aangrenzend ligt het naar haar Albert I, de vader van Marie José, genoemd park.

Cité Edmond Machtens

De de Rooverelaan dankt haar naam aan Antoine-Emmanuel de Roovere (1747-1825), griffier van de stad Brussel die een buitenverblijf had in dit toen landelijke deel van Molenbeek. Vandaag staan er een reeks appartementsblokken van vijf tot twaalf verdiepingen uit de jaren 1950. De eerste vier blokken zijn de hoogste met tien tot twaalf verdiepingen, de rest is lager.Deze appartementsblokken vormen samen de Cité Edmond Machtens. Machtens was tussen 1939 en 1978 burgemeester van Molenbeeken liet hier Nieuw-Molenbeek oprijzen: met brede, majestueuze lanen, moderne hoogbouwarchitectuur en uitgestrekte groenzones.

De buurt rond het Westation heeft dus een traditie van voortdurende verandering. In februari 2019 kwam daar ook nog eens de aankondiging van het vertrek van Delhaize uit de Ossegemstraat bij. De supermarktgroep was hier gevestigd sinds 1883 en de hoofdzetel was een instituut in de wijk. In juni 2022 werd beslist dat hier een gemengde wijk komt met (sociale) woningen, winkels, ateliers en stadslandbouw komt. Citydev.brussels, de gewestelijke ontwikkelingsmaatschappij, betaalde in maart 2020 21 miljoen euro voor de site en zoekt nu een bouwpromotor. In een eerste fase wordt een terrein van ongeveer 5 hectare ontwikkeld tot de gemengde wijk LionCity I, een verwijzing naar het logo met de leeuw van Delhaize..

De talloze projecten tonen aan dat de nood hoog is om de buurt leefbaar en veilig te maken. Het zal kwestie zijn om dit alles in een groter plaatje te laten passen. De buurt Ossegem-Beekkant-Westation haalde in 2019 nog de vijfde plaats na een lezersrondvraag van BRUZZ naar de smerigste plaatsen in Brussel. De verandering die ingezet werd is dus nodig.

Slimme verlichting

In 2019 werd beslist dat de Vandenpeereboomstraat een wandel- en fietspad van bijna 3 meter breed zou krijgen. “We plaatsen intelligente verlichting, die aanspringt bij menselijke beweging. Sluikstorters gaan plots vol in het licht staan", legde Jef Van Damme (one.brussels/Vooruit), bevoegd voor Openbare Werken in Molenbeek, toen uit aan BRUZZ. "Dat zal hopelijk een afschrikkend effect hebben. Helemaal zal het probleem niet opgelost zijn, maar het is toch een stap in de goede richting. Hopelijk zullen veel fietsers het pad gebruiken, zodat er ook nog extra sociale controle is." De heraanleg van de Alphonse Vandenpeereboomstraat kostte 700.000 euro. Daar kwam nog eens ruim 300.000 euro bovenop voor de slimme verlichting. Molenbeek betaalde 200.000 euro, netbeheerder Sibelga en Brussel-Mobiliteit hoestten de rest van de rekening op. Het fietspad ligt er nu ook en bracht sindsdien inderdaad meer veiligheid en sociale controle.

Het fietspad kwam er snel tot ieders tevredenheid. De slimme verlichting kwam er uiteindelijk pas deze zomer (2022) als proefproject. Concreet werden zeven bewegingssensoren geïnstalleerd op de openbare led-verlichtingspalen langs het fietspad. De lichtbol detecteert nu de voetganger of fietser en zorgt ervoor dat de Intensiteit van de verlichtingstoestellen rond de weggebruiker automatisch groter wordt. Het is de bedoeling dat het systeem een besparing van 20 procent op het energieverbruik oplevert.

Het verkeersknooppunt tussen het Weststation, het depot Jacques Brel en de Ekla-toren zal wellicht een kluwen blijven. Het Brussels Gewest, de MIVB en de gemeente Sint-Jans-Molenbeek spelen hier elk hun eigen rol. De volgende jaren en decennia zal hier nog veel veranderen, hopelijk zonder het grotere plaatje uit het oog te verliezen.