De maakbare stad: het Fontainasplein

Brussel verandert elke dag, en vaak kunnen we ons al snel niet meer herinneren hoe een plek er vroeger nu weer uitzag. Soms gebeuren die veranderingen en stoemelings en soms zijn er jaren gepalaver nodig om tot een consensus te komen.

Deze week 'vieren' we 10 jaar Picnic the Streets, de zomer in 2012 waarop burgerlijke ongehoorzaamheid sympathiek werd: honderden mensen kwamen verschillende zondagen na elkaar samen om de door autoverkeer gedomineerde centrale lanen al picknickend op te eisen als publieke ruimte. Er kwam geen waterkanon of pepperspray aan te pas. Integendeel: heel wat politici, waaronder burgemeester Freddy Thielemans en zijn latere opvolger Yvan Mayeur sloten zich vrijwel meteen aan bij de eis van de picknickers.

De impact van Picnic the Streets tot vandaag kan nauwelijks overschat worden: het momentum werd gegrepen en sindsdien eigenlijk nooit meer gelost. De creatie van de piétonnier kwam er met horten en stoten, maar dat ze er zou komen was vanaf dan duidelijk.

Het Fontainasplein was al lang een vreemd plein: vooral 's nachts was het een onveilige en te mijden plaats waar alle schimmen verdacht leken en drughandel welig tierde. Het aansluitende Fontainaspark was al even problematisch. Plein en park werden gescheiden door het massieve vakbondsgebouw van ACOD-ABVV. Het inslaan van autoruiten, zelfs bij klaarlichte dag was geen uitzondering. De daders waren al lang weer weg toen de politie arriveerde.

Het Fontainasplein was eigenlijk geen plein: het waren eigenlijk twee minipleintjes die werden gescheiden door de autoboulevard die de Anspachlaan en de Lemonnierlaan toen waren. De foto uit 1983 toont dat die stukjes plein eigenlijk slechts restruimte waren, met wat plantenbakken en zitbanken die vooral dankbaar werden gebruikt door de vele daklozen die er zo ongeveer woonden. Zoals we kunnen zien waren er in 1983 wel wat cafés met bescheiden terras onder luifels met bierreclames.

In 2005 besliste Henri Simons (Ecolo), toen schepen van Stedenbouw, dat het welletjes was geweest. Er volgden wat opknapwerken en de illegale luifel van Hotel Mirabeau (in 1983 nog naast Café Le Carroussel, maar onzichtbaar achter de beplanting) werd ondanks protest in de jaren nadien weggehaald. Simons hoopte met het opsmukken ook het aantal daklozen af te remmen. Dat lukte een beetje, maar is niet te vergelijken met de metamorfose die het Fontainasplein onderging toen het onderdeel werd van de voetgangerszone: geen doorkruisend verkeer meer, maar een groene afsluiter van de piétonnier.

Het gebouw uiterst rechts op beide foto's (hoek met de Bogaardenstraat) is vandaag een telg van de Brusselse hamburgerketen Tonton Chami. In de jaren 2000 was daar een vestiging van Nouvelles Frontières, een reisbureau voor avontuurlijke jongeren dat ondertussen werd overgenomen door het veel grotere Tui.

De cafés op de foto uit 1983 zijn ondertussen al lang verdwenen, maar bierliefhebbers kunnen sinds 2009 terecht bij Moeder Lambic, waar ze 40 verschillende bieren van de tap aanbieden. Vandaag vinden zelfs toeristen daardoor een beetje hun weg naar Fontainas. Naast het allles overlevende hotel MIrabeau zijn er vandaag ook nog een wasserette en Relish, een zaak die een beetje lijkt op het Fresh, Natural & Ready-concept van keten Exki.

Het Fontainasplein is vandaag nog steeds een beetje vreemd: een breuklijn van stijlen tussen de voetgangerszone van de Anspachlaan enerzijds en de teloorgang van de Lemonnierlaan richting Zuidstation anderzijds. De werken voor metrostation Toots Thielemans aan de Stalingradlaan onder het Zuidpaleis door zullen nog lang aanslepen en een mogelijke nieuwe dynamiek van dit stuk centrale lanen verder ondergraven.

De gevolgen van zo'n ingrijpende heraanleg van een plein komt met een beetje vertraging. Fietsenwinkel Velofixer nam eind 2019 al de plaats in van het voormalige ING- bankkantoor een beetje verderop. En Attijariwafa Bank, de grootste bank in Marokko en onderdeel van de holding van koning Mohammed VI, heeft ondertussen de hoek met de Kolenmarkt verlaten. Benieuwd wat er de volgende jaren in de plaats zal komen.