De maakbare stad: het Jourdanplein

Brussel verandert elke dag, en vaak kunnen we ons al snel niet meer herinneren hoe een plek er vroeger nu weer uitzag. Het Jourdanplein, op de rand van de Europese wijk, onderging een metamorfose en is sinds 2019 gedeeltelijk verkeersvrij, maar dat ging niet zonder slag of stoot.

Jean-Baptiste Jourdan (1803-1878) was een dokter, maar ook vastgoedontwikkelaar. Dat het Jourdanplein naar hem werd vernoemd, heeft hij waarschijnlijk vooral te danken aan zijn gulle giften voor rusthuizen in Koekelberg, Sint-Gillis en Etterbeek.

Zoals meestal het geval is bij stadspleinen, was ook het Jourdanplein oorspronkelijk gewoon een groot kruispunt. Het werd voor het eerst als plein aangelegd in 1874, tussen wat nu Waversteenweg, Generaal Lemanstraat, Sint-Pieterssteenweg, Etterbeeksesteenweg, Graystraat en Waversesteenweg zijn aan de Zuidkant en Hoornstraat, Froissartstraat en Maalbeeklaan aan de Noordkant.

Het plein is binnen en buiten Brussel vooral gekend omwille van Maison Antoine, het frietkot dat er al staat sinds 1948, toen Antoine Desmet genoeg had van zijn nomadenbestaan als foorkramer en zich op het plein vestigde. Op de foto uit 1976 zien we centraal achteraan een barak, maar daar schijnt de naam Leopold op te staan. Ernaast staan enkele andere kraampjes die laten vermoeden dat er een klein marktje was. Die markt is er tegenwoordig elke zondag van 8 tot 13 uur nog steeds: vooral met voeding, maar er staan ook enkele andere kraampjes.

Op de foto uit 1967 moet ergens achteraan dus het toen nog bescheiden kraampje van friturist Antoine gestaan hebben. Axelle Red, Maurane, Philippe Geluck, Annie Cordy, koning Albert II en Johnny Hallyday maar ook Angela Merkel, Bill Clinton en Mick Jagger waren er al klant en haalden daarmee vlot de media. In 2017 werd het kraam - dat er toen 33 jaar had gestaan - afgebroken om negen maanden later, en enkele meters verder terug open te gaan.

Beliris

Een drastische heraanleg van het Jourdanplein zelf stond toen al in de steigers. Beliris, het federale investeringsfonds voor Brussel, wilde met de heraanleg van het plein een beter evenwicht creëren tussen de verschillende gebruikers. Het plein oogt nu zeker opener, toegankelijker voor voetgangers, maar blijft toch bereikbaar met de wagen dankzij de parking met 73 plaatsen vlakbij, op een binnenplaats van het huizenblok achter het cultureel centrum van Etterbeek. Om lekken te voorkomen moet daarvoor eerst de waterdichtheid hersteld worden. Dit betekende dat het park Jo Heyne (genoemd werd naar muzikant, componist en Etterbekenaar Joseph François Heyne) boven de parking volledig heraangelegd moest worden. Er kwam ook een lift voor mensen met beperkte mobiliteit.

Het plein werd geherdefinieerd om beter te kunnen functioneren als ontmoetingsplek voor de buurtbewoners en de vele bezoekers van de Europese wijk. Aan de westkant loopt het door tot de gevels, zodat er meer plaats is voor terrassen. De uit de grond spuitende waterstraaltjes en het centrale gootje vormen een verwijzing naar de Broebelaer, een rivier die hier vroeger stroomde. Ook de Froissartstraat werd tot aan de Torekensstraat heraangelegd en er werd een busstrook toegevoegd.

Semi-voetgangerszone

Veertien maanden hadden de werkzaamheden aan Jourdan geduurd toen ze in februari 2019 officieel afgerond waren, ook al moesten de werken aan de Froissartstraat ernaast toen nog beginnen, tot frustratie van enkele handelaars. Het Jourdanplein is vandaag geen voetgangerszone, maar een semi-voetgangerszone, volledig bestraat, waarbij aan één kant geen auto’s meer rijden. Dat was ook het basisidee van het plan van bouwheer Beliris: een stedenbouwkundig compromis waar iedereen, buurtbewoners en passanten, zich in zouden kunnen vinden.

Maar de meningen waren, zoals wel vaker bij grote veranderingen, verdeeld. Cindy, die toen al 35 jaar in Etterbeek woonde, vertelde aan BRUZZ het plein voortaan te zullen mijden: “Dit is niet meer het Jourdanplein dat ik kende. Hier een voetgangerszone van maken heeft voor mij geen enkel nut." Een ander geluid sprokkelde BRUZZ toen bij Rose-Anne Morbee, buurtbewoonster sinds het expojaar 1958: “Veel mensen hebben geklaagd, maar ik vind het positief: de terrassen krijgen meer plaats en er is extra ruimte voor de voetgangers.”

Geschrapte parkeerplaatsen

Het waren vooral de geschrapte bovengrondse parkeerplaatsen die voor onbegrip zorgden: "Nu zijn er minder bovengrondse parkeerplaatsen, en we moeten nog betalen om te parkeren ook” klonk het bij de bejaarde Joseph Debusscher, die met zijn vrouw, beiden met een beperking, de gewoonte had twee keer per week op het plein te komen eten.

De ingrijpende renovatie hakte er vooral stevig in bij de handelaars: “Iedereen heeft verlies geleden”, vertelt Nicolas, ober van Bistrot Le Jourdan, en voegde eraan toe dat "het plein er groener en levendiger had kunnen uitzien en het nu een kale vlakte is." Om de gemoederen te bedaren werd als voorwaarde in de bouwvergunning opgenomen dat de voetgangerszone na een jaar kon worden teruggedraaid: “Een Belgisch compromis”, zei toenmalig schepen voor Openbare Werken schepen Rik Jellema (Groen) toen. Dat is uiteindelijk nooit gebeurd en het plein is vandaag nog steeds semi-autovrij.

Andere bomen

Wanneer we de nieuwe foto bekijken zien we inderdaad vooral een grote grijze vlakte. Dat is wel vaker het geval bij de heraanleg van grote pleinen die vooral multifunctioneel moeten worden om plaats te bieden aan tijdelijke evenementen. Dat verklaart ook waarom de dansende waterstraaltjes uit de grond zo populair zijn op Brusselse pleinen: eenvoudig het kraantje dichtdraaien en ze nemen geen plaats meer in.

Het plein is vandaag bedekt met afgeplatte (en daardoor makkelijk bewandelbare) kasseisteentjes: het ziet er stijlvoller uit dan het asfalt met de witte pijlen op de foto uit 1967. Er staan vandaag ook een reeks lange zitbanken voor wie geen zin heeft in of geld voor een caféterras.

Dat er op de foto's uit 1967 en 2017 geen enkele boom zien is, betekent niet dat er in die periode nooit bomen gestaan hebben, zo meldde een lezer (*). In maart 2017 werden de platanen die er al decennia stonden gekapt om plaats te maken voor soortgenoten die er vandaag staan en beter geschikt zijn om dicht tegen de gevels te staan, al zullen ze nog moeten groeien om opnieuw voor schaduw en een gevoel van groene oase te zorgen.

Europees ambtenaar Bertrand, een habitué van het plein vertelde in 2019 aan BRUZZ geduld te hebben na de heraanleg: “Ik wacht af, tot ik weet wat voor sfeer er zal hangen.” Met die sfeer lijkt het vandaag wel goed te zitten: we zien, net zoals vroeger, een bonte mix van nationaliteiten en sociale klassen. Het Jourdanplein blijft dan ook een plek met een speciale sfeer, gekneld tussen Leopoldpark, Europees Parlement en de armere buurten rond de Waversesteenweg.

Aan de andere kant van Maison Antoine ligt het Sofitel Brussels Europe vijfsterrenhotel met 149 kamers dat maar wat graag uitpakt met haar locatie tussen het Europees parlement en de Europese commissie, ondersteund door de slogan 'Live the French Way.' Het hotel accentueert de focus op de Europese instellingen vlakbij en stapte mee in het verhaal van de Brusselse dakterrassen in de zomer.

In februari 2017 had het Jourdanplein al een abstracte muurschildering (een paneel van 16 bij 7 meter) gekregen van de Franse kunstenaar Guillaume Bottazzi (zie ook op de foto van vandaag, augustus 2022). "Zeker na de brexit was het voor ons het moment om te tonen dat wij, Europeanen, voortwerken aan onze toekomst", vertelde Bottazzi toen over het werk, en gaf in één moeite ook mee dat de muurschildering ook gezien moet worden als een reactie op de aanslagen in Brussel van 22 maart 2016: "Het Jourdanplein ligt op een kleine 500 meter van het metrostation waar een aanslag is geweest. Ik wil geluk zetten tegenover die terreur."

Ondanks deze mooie woorden lijkt deze muurschildering, gerealiseerd met de steun van de Europese Commissie, de Franse ambassade in Brussel en de gemeente Etterbeek, nietszeggende decoratie te zijn. Steven Van Garsse, senior writer bij BRUZZ, stelde de toewijzing van dit soort kunst in de Brusselse openbare ruimte in juni 2018 aan de kaak in een edito met de veelzeggende verwijzing naar Jean Laurent (LB-MR), toenmalig schepen van Historisch Erfgoed van Etterbeek, die vooraf had verklaard dat "de muurschildering niet te veel mocht opvallen." "De muurschildering moet de blinde muur van een flatgebouw verhullen, maar door het fresco in flauwe kleuren wordt de foute inplanting van het eighties appartementsblok in de wijk juist benadrukt" voegde Steven Van Garsse er nog aan toe.

Over de vraag of het het Jourdanplein na de heraanleg in 2019 inderdaad voor een beter evenwicht heeft gezorgd tussen de verschillende gebruikers kunnen de meningen nog steeds verdeeld zijn, maar de heraanleg heeft er zeker voor gezorgd dat het plein leefbaarder en uitnodigender is geworden, ook al voel je aan alles dat de heraanleg een evenwichtsoefening was. Ondertussen zijn we opnieuw enkele jaren verder en wil niemand meer terug naar de bovengrondse parking van 2017.

(*) In de oorspronkelijke versie van dit artikel stond dat er tussen 1967 en 2017 geen bomen op het Jourdanplein hebben gestaan. Dat klopte niet en werd aangepast in het artikel.