De maakbare stad: het Verboekhovenplein, aka de Berenkuil

Brussel verandert elke dag, en vaak kunnen we ons al snel niet meer herinneren hoe een plek er vroeger nu weer uitzag. Het Verboekhovenplein, bij de meeste Brusselaars beter gekend als 'De Berenkuil', is een plek waar al flink aan gesleuteld werd.

Eugène Verboeckhoven (1798-1881) is vooral bekend als dierenschilder, al was hij ook graveur, beeldhouwer én Schaarbeeks politicus. Zijn schilderij van twee ezels op het kabinet van Bernard Clerfayt is al wel vaker opgevoerd bij fotoshoots. Verboeckhoven kreeg zijn opleiding in het atelier van zijn vader, die ook kunstschilder was. Toen in augustus 1830 de Belgische revolutie uitbrak, zou Verboeckhoven als patriot zelf deel hebben genomen aan de gevechten. Door het voorlopig bewind werd hij nadien aangesteld als directeur van de Brusselse Musea. Kort na de revolutie maakte hij onder meer furore met het werk “De Belgische leeuw verbreekt zijn ketens.” Het naar hem genoemde plein werd aangelegd in 1870 en dus nog tijdens zijn leven naar hem genoemd. Vreemd genoeg werd de 'c' uit zijn naam hierbij vergeten en werd dit ook nooit gecorrigeerd.

Acht straten

Het Verboekhovenplein is een ovale rotonde. Hier komen acht straten uit: de Eugène Demolderlaan, de Waelhemstraat, de Metsysstraat, de maarschalk Fochlaan, de Van Ooststraat, de Portaelsstraat en de Prinses Elisabethlaan. Jan Portaels, Quinten Metsys, Jacob van Oost en dus ook Verboeckhoven waren kunstschilders, wat meteen verraadt dat deze buurt er eentje was van de hogere burgerij. De Waelhems waren een familie van landeigenaars en de Franse maarschalk Ferdinand Foch was geallieerd opperbevelhebber op het einde van de Eerste Wereldoorlog. De Prinses Elisabethlaan heette oorspronkelijk de Koninklijke Sint-Mariastraat Noord, maar werd in 1900 hernoemd, als eerbetoon aan de toen toekomstige koningin der Belgen, Elisabeth van Beieren, die in datzelfde jaar in het huwelijk trad met prins Albert, de Belgische troonopvolger.

Rondom lopen tramsporen en in de lengte wordt het plein doorsneden door spoorlijn 161. Over de spoorsleuf liggen twee bruggen uit 1910 en sinds 2014 ook een 25 meter lange voetgangersbrug.

Die voetgangersbrug, een ontwerp van het daarin gespecialiseerde en gereputeerde architectenbureau MSA-Ney&Partners, weegt 24 ton en werd als twee afzonderlijke delen met een enorme kraan gemonteerd in de nacht van 10 op 11 september 2013. De bedoeling was hiermee een gezellige oversteek te bevorderen en de verbindingsas tussen het gemeentehuis en het station van Schaarbeek helderder te maken. Dat gebeurde in het kader van het wijkcontract Navez-Portaels 2009-2012. De administratieve en technische coördinatie van het wijkcontract werd door toevertrouwd aan de Schaarbeekse vzw RenovaS, net als de sensibilisering en het informeren van de bewoners uit de wijk.

Metro en Expresnet

De bedoeling is om aan Verboekhoven ook een metrohalte te maken op de nieuwe noordelijke lijn 3, zo'n honderd meter ten zuidoosten in de Waelhemstraat. De overlegcommissie heeft daarvoor in mei 2022 een gunstig advies uitgebracht, al moet daarvoor wel eerst aan zo'n 200 voorwaarden voldaan worden, waaronder het schrappen van de geplande voetgangersbrug die van het tramstation Verboekhoven tot aan het toekomstige, gelijknamige metrostation moet lopen.

Er waren ook al jaren plannen om de treinen die nu al passeren aan het Verboekhovenplein er ook te laten halt houden. Daarvoor zou, volgens de oorspronkelijke plannen van Beliris, een multimodaal GEN-station gebouwd moeten worden. Dat GEN-station komt er echter voorlopig niet, zo bevestigde minister-president Rudi Vervoort (PS) in februari 2018 in de commissie 'Territoriale Ontwikkeling'.

Toch zijn de plannen nog niet helemaal naar de prullenmand verwezen. "Ooit zal die GEN-halte daar nodig zijn", vertelde Schaarbeeks burgemeester Clerfayt (Défi) aan BRUZZ. Om van Verboekhoven een GEN-station te maken, zou het spoor er ontdubbeld moeten worden. Anders dreigen er opstoppingen op de lijnen die onder de Berenkuil lopen. Maar de ombouw naar vier sporen kan vandaag niet op de steun rekenen van de NMBS en Infrabel, die bevoegd zijn voor dit soort werken. Zonder hun akkoord zullen de werken ook niet gebeuren. Nochtans kende het Verboekhovenplein lang geleden, van 1865 tot 1884, met het Station Koninklijke Sint-Mariastraat al eerder een treinstation.

De bijnaam 'Berenkuil' gaat terug tot de aanleg van het plein eind 19e eeuw. In 1876 besloot de gemeente om de Koninklijke Sint-Mariastraat door te trekken tot het nieuwe station van Schaarbeek, maar stootte daarbij op de spoorlijn die er lag.

De oplossing kwam naar verluidt van Guillaume Kennis, toen burgemeester van Schaarbeek en ingenieur van opleiding: via twee zijbruggen kon men voortaan de spoorlijn op de rotonde oversteken. De kuil in het midden werd aangekleed met diverse bomen en struiken. De spoorlijn werd afgeboord met namaakrotsen uit beton, om de treinen te onttrekken aan het zicht en de paarden niet te laten schrikken. De liberale Schaarbeekse schepen, volksvertegenwoordiger en hoogleraar aan de ULB Henri Bergé (1835-1911), vond die namaakrotsen maar niets en vergeleek het plein met de “berenkuil”, een toeristische attractie met bruine beren in het Zwitserse Bern. De naam bleef hangen, en ook vandaag wordt 'De Berenkuil' als plaatsnaam gekoesterd. Nochtans waren die namaakrotsen, denk maar aan die aan de vijvers in het Ter Kamerenbos, toen niet zo uitzonderlijk.

In Bern bestaat die berenkuil overigens nog steeds maar werd, na aanhoudende kritiek van dierenactivisten, in 2009 omgevormd tot het BärenPark, met een veel grotere leefzone tot aan de oevers van de rivier de Aare. Er hebben dus nooit beren verbleven aan het Verboekhovenplein in Schaarbeek, maar dat wist u al want in 2018 wijdde BRUZZ een Big City aan deze vraag.

La Cage aux ours is ook het langspeeldebuut van Marian Handwerker uit 1974 over de veranderende wijk. De grootvader van de 17-jarige Bernard heeft een winkeltje in de wijk en ziet met lede ogen een supermarkt verrijzen. Bernard zet zich terzelfdertijd af tegen het autoritaire lyceum waar hij naar school gaat. Een tijdsdocument en het is niet alle pleinen gegeven om verfilmd te worden.

Op de oude foto's uit 1960 en 2013 in de beeldgalerij hierboven zien we de passerelles over de spoorlijn uit 1910. Wanneer we vandaag op en rond het plein wandelen zien we vooral plaatsgebrek, ondanks de erg ruime voetgangersbrug. Toch zijn er vreemd genoeg niet zoveel mensen die het plein dwars oversteken. Wel zijn er heel wat mensen die bij mooi weer op de bankjes rondom zitten te praten met anderen. Maar ook openbare dronkenschap tiert welig en overal ligt oud brood dat mensen achterlaten voor de duiven. Het hondentoilet wordt soms ook bezocht door mensen, vertelt een buurtbewoonster geërgerd.

Vreemde plek

Dit is een vreemde plek, met veel auto's op de rotonde, bussen en trams. De smalle trottoirs aan de buitenkant van de rotonde zijn afgezoomd met lage hekken zoals we die ook op veel andere plaatsen in Brussel zien. De fietspaden zijn half vergane rode verf die vooral lijken te vertellen dat je hier beter niet fietst. Hier zijn ook altijd wel ergens herstel- of onderhoudswerken bezig: aan de tramsporen of de bovenleidingen, aan de straatverlichting of aan iets anders. Het winkelaanbod is eerder pover: een wasserette, enkele kruideniers, een kranten/tabakswinkel met postpunt en een filiaal van de Attijariwafa Bank. De Carrefour supermarkt lijkt populair te zijn: hier zijn altijd wel winkelende klanten te vinden. De spoorlijn die onder het plein doorloopt zorgt voor blinde zijgevels aan de appartementsgebouwen die er langs liggen, wat een gevoel van kaalslag geeft. Hier is het meestal druk, maar behalve de mensen op de bankjes lijken de meesten onderweg te zijn: ze wachten op hun tram, op hun bus of proberen in hun auto het plein te verlaten. Dit is een plek van contrasten: wie in de statige Eugène Demolderlaan woont, laat het Verboekhovenplein waarschijnlijk links liggen en richt de neus naar de Lambermontlaan.

Het Verboekhovenplein ligt op een rechte as: je kan hier vanaf de Kleine Ring aan de Kruidtuin over de Koningsstraat en de Koninklijke Sint-Mariastraat, het Collogninplein en de Maarschalk Fochlaan geraken en zelfs nadien nog vervolgen tot aan de Lambermontlaan zonder ook maar één bocht te moeten nemen. Zulke rechte assen maken het verleidelijk om sneller te rijden dan toegelaten. Het nieuwe circulatieplan van de gemeente Schaarbeek zorgt ook hier in de Collignonwijk voor heel wat gewijzigde verkeerssituaties. Het burgercollectief 1030/0 is alvast voorzichtig positief.

Wie vandaag op en rond het Verboekhovenplein wandelt vraagt zich toch af of een volledige overkapping van de spoorweg, los van de kostprijs waarschijnlijk, niet beter zou zijn. De voetgangerspasserelle blijft een brug, al kunnen de trappen van het centrale deel ook als zitbankjes gebruikt worden. De sporen blijven het plein in twee stukken snijden, waardoor de Berenkuil minder een plein is dan het zou kunnen zijn. En als het toch niet langer opnieuw de bedoeling is dat hier een trein stopt, is het ook niet nodig om toegankelijk te zijn vanaf het plein. We hebben geen voorstellen in die zin kunnen terugvinden in ons archief.

Vanuit vogelperspectief zien de passerelle, de spoorlijn en de rondrijdende trams die aan een draaimolen doen denken er best flashy uit, maar de meesten van ons zijn geen vogel. De mensen die enkele verdiepingen hoog wonen in een van de appartementen rondom het plein komen waarschijnlijk nog het dichtst in de buurt.