Denktank Arau: ‘Politiek en vastgoedsector spelen onder één hoedje’

Burgerparticipatie, iedereen heeft er de mond vol van, maar hoe doe je dat eigenlijk? De stedelijke denktank Arau, maakt er het thema van zijn jaarlijkse ‘Ecole Urbaine’ van. Een gesprek met oprichter René Schoonbrodt (88) en huidig directeur Marion Alecian (36). “Vanden Boeynants, die luisterde tenminste nog.”

Een interview met René Schoonbrodt is een avontuur. Elke gedachte brengt weer een andere voort, en zo hopt hij meanderend tussen de enorme kennis die hij heeft over de stad, van analyse naar anekdote. Huidige directrice Marion Alecian moet hem soms zelfs wat intomen. En ze zijn het ook niet altijd met elkaar eens.

Schoonbrodt is een monument van het stedelijke activisme. Hij richtte de denktank Atelier de Recherche et d’Action Urbaines (Arau) al op in 1969 en enkele jaren later ook Inter-Environnement. Het zijn twee verenigingen die ook vandaag nog de stedenbouwluis zijn in de pels van elke Brusselse regering. Schoonbrodt is aan zijn 54e (sic!) ‘Ecole Urbaine’ toe, een jaarlijks initiatief van Arau om de kennis te versterken. Want Vana est sine viribus ira, zo citeert Schoonbrodt Titus Livius. “Het heeft geen zin om boos te zijn, als je geen kracht hebt. We hebben geen wapens en geen geld, maar onze intelligentie geeft ons wel een belangrijke stem in het publieke debat.”

U bent eigenlijk afkomstig van het platteland. Hoe bent u stadsdenker geworden?
René Schoonbrodt: Ik kom uit Limbourg, in de provincie Luik, uit een bescheiden milieu. Als je dan vooruit wil in het leven, rest er niet veel anders dan uit te breken. En dan lonkt de stad. Eerst Leuven, waar ik sociologie heb gestudeerd en dan Brussel, waar ik ben gaan werken bij het ACW. Maar mijn keuze voor Brussel is existentiëler dan dat. Mijn broer leefde ondergedoken in Brussel in de oorlogsjaren 1942-1945. Dat heeft me getekend. Ik ben de stad gaan vereenzelvigen met de plek van het verzet. Van de vrijheid ook. Van het zich verlossen van de sociale controle die in de dorpjes en in de rand van de stad bestaat. Stadslucht maak vrij, dat idee.

Hoe ging dat er toen aan toe?
Schoonbrodt: In de jaren zestig heerste een heel antistedelijke houding. Ook bij de vakbeweging ACW was er geen enkele interesse in de ruimtelijke ordening. De arbeidersstrijd had maar één doel: de bescherming van de werknemer. De allereerste sociale wet in ons land ging over de terugbetaling van het woon-werkverkeer. Dat zegt alles. De arbeiders konden maar beter onder de kerktoren blijven. De directeur-generaal van de stad Brussel vroeg het me zelfs ooit: “Vindt u nu echt dat men in de stad kan wonen?”

De 54e ‘Ecole Urbaine’ gaat over participatie. Waarom kozen jullie voor dat thema?
Marion Alecian: Omdat het de basis vormt van Arau. We waren een voorloper in het ontwikkelen van participatie.
Schoonbrodt: Kijk: in de fabrieken was contestatie niet zo moeilijk. Men hoefde maar een sleutel in het raderwerk te gooien om de productie tot stilstand te brengen en er was een staking. Maar als het over ruimtelijke ordening gaat, is dat veel moeilijker. Hoe Philippe Close (burgemeester van de stad Brussel, red.) tot stilstand brengen? Dat gaat niet. De politiek en de vastgoedsector hebben de touwtjes in handen en ze spelen onder één hoedje.

Arau lag mee aan de basis van het openbaar onderzoek en de overlegcommissie.
Schoonbrodt: Het was de tijd van de Slag om de Marollen, de bouw van ITT-toren aan de Louizalaan, het protest tegen het rondmaken van de Ring in Ukkel. Het verzet van de bevolking tegen die projecten was toen heel hevig. Toen er voor heel Brussel een sectorplan zou komen, heb ik rechtstreeks met nationaal minister Paul Vanden Boeynants onderhandeld. Een hele nacht lang. Om inspraak te krijgen.

Dat was in 1976. Het openbaar onderzoek was geboren, met de rode affiches die nog altijd bestaan.
Alecian: En precies dat openbaar onderzoek en de overlegcommissie staan vandaag onder druk. Mensen als staatssecretaris Pascal Smet (one.brussels/Vooruit) of staatssecretaris Nawal Ben Hamou (PS) willen er komaf mee maken. Ze stellen hiermee de fundamentele verworvenheden van de stedelijke democratie in vraag. Op een moment dat de hele wetgeving rond ruimtelijke ordening hervormd wordt, vragen we dat het openbaar onderzoek verankerd wordt.

Je hoort nu vaak dat het openbaar onderzoek te laat komt: als het project al in kannen en kruiken is. Is het niet logisch om het te vervroegen?
Alecian: Voor zover de plannen al duidelijk zijn, is het inderdaad de bedoeling om vroeger in de projectfase een debat te hebben over de grote lijnen . Alleen zouden het latere openbaar onderzoek en de overlegcommissie dan verdwijnen. Dat is natuurlijk onaanvaardbaar. Daarom zijn we heel erg op onze hoede.

Schoonbrodt: (Fel) Er ís vandaag al iemand die tussenbeide komt voor een bouwproject in openbaar onderzoek gaat: de bouwmeester. Dat is een stedelijke catastrofe. Kijk naar de afbraak van KBC-gebouwen aan de Havenlaan en wat er daarna zal komen. Wat doet bouwmeester Kristiaan Borret? Hij houdt de pen vast van de promotoren. Hij zegt dat zelf. Maar dat is zijn taak niet!
Ook ruimtelijk en ecologisch is het project niet te verdedigen. Het is immoreel om recente gebouwen af te breken. We zien hetzelfde bij het Lebeau-project aan de Zavel.

Wat is er mis met het KBC-opvolg­project? Er is een mix van functies: winkels, woningen, kantoren …
Schoonbrodt: Het project zit fout van A tot Z. Het gaat om de stedelijke vorm. Wat is er essentieel? Dat is de straat. Zonder straat geen stedelijkheid. Dat is al duizend jaar zo in Europa. De straat geeft nabijheid en vrijheid, connectiviteit, houdt fragmentatie tegen. De straat is la parole (het gesprek) én de anonimiteit. Dit project produceert de périphérie. Je zal er niet gaan wandelen. Je zal er je dochter niet laten rondlopen.

Alecian: Het feit dat de bouwmeester al is tussenbeide gekomen voor het project in openbaar onderzoek gaat, is een democratisch probleem. De expertise en de techniciteit gaat voor op de inspraak. De bouwmeester legitimeert het project, waardoor de bevolking geen echte zeggenschap meer krijgt. Dat is technocratie.

Arau krijgt wel vaker kritiek omdat het de stad van de negentiende eeuw verdedigt. Als een soort nostalgische reactie op de bruxellisation, zegt men dan. Is dat hier ook niet het geval?
Alecian: Er is helemaal geen nostalgie.

Schoonbrodt: Ik heb geen moeite om dat toe te geven. Mijn model is Haussmann (de 19e eeuwse urbanist van Parijs, met de typische lanen en appartementsgebouwen, red.). Er is niets beter voor een stad. Met gebouwen schouder aan schouder. Wat is het alternatief? Woontorens waar de wind je in het gezicht slaat?

Zit u op dezelfde lijn als Jane Jacobs die ontmoetingen in de straat ook erg belangrijk vindt?
Schoonbrodt: Helemaal.

Dan bent u misschien toch niet zo ver verwijderd van Pascal Smet en Kristiaan Borret. Die vinden ontmoetingen in de stad ook cruciaal. Het hele discours van Smet gaat net over het belang van pleinen en ontmoetingen.
Alecian: Arau heeft niets tegen moderne architectuur, dat is een misverstand. Het is gewoon niet onze strijd. Wij verdedigen het recht van de stad, en de stedelijke ecologie. En dan kom je vanzelf bij de typische begin twintigste-eeuwse huizenblokken in Brussel die een grote rijkdom vormen, met de continue gevels. Buitenlanders die in Brussel komen wonen, begrijpen direct de meerwaarde ervan. Ze geven comfort, ze geven ontmoetingen. Het is efficiënt. Het is een stedelijke vorm die werkt.

Zijn de woontorens niet nodig als we meer mensen in de stad willen krijgen?
Alecian: Neen, het is al lang aangetoond dat verticalisatie geen betere stad geeft.

Minister-president Rudi Vervoort (PS) en staatssecretaris Smet hebben vandaag de sleutel in handen voor het territoriaal beleid. Hoe evalueren jullie hun beleid?
Alecian: (Denkt na) Ik geef ze 3 op 10. Op het vlak van transparantie en inspraak zijn we erop achteruitgegaan. Het gebrek aan vertrouwen in het middenveld bij Vervoort en Smet is verbijsterend. En er is een autoritaire ontsporing. Als je hen hoort spreken, dan staan ze open voor inspraak, maar in de realiteit beslissen ze alles zelf. En daarbij komt een kwalijke promiscuïteit tussen politiek en de vastgoedsector.

Schoonbrodt: Ze zitten niet voor niets jaarlijks samen op Mipim in Cannes (de vastgoedbeurs, red.). Ik zie het zo: er is de economie, de politiek en het middenveld. Elk speelt zijn rol. De beslissing is het gevolg van de interactie tussen die drie. Dat geeft kwaliteit aan onze democratie. Die verhouding staat vandaag onder druk. Het middenveld wordt niet meer gehoord. En dat is, paradoxaal genoeg, het gevolg van de regionalisering van Brussel. We hadden vroeger veel makkelijker toegang tot de nationale ministers dan vandaag tot de gewestelijke ministers.

Dat moet u even uitleggen.
Schoonbrodt: Als ik bij Guy Cudell ging (toen staatssecretaris voor Brussel in de nationale regering, red.), werd je eerst een uur lang getrakteerd op een scheldpartij. Maar op het einde van de rit kregen we gelijk. Vanden Boeynants, Jos De Saeger, Alfred Bertrand: zij luisterden, dat is gedaan vandaag. Wij hebben altijd gestreden voor de regionalisering van Brussel. We geloofden dat het middenveld beter toegang zou krijgen tot de beleidsmakers, maar het tegendeel bleek waar.

Ergens kan ik ook begrijpen dat de Brusselse politiek bij de vastgoedsector op de schoot zit. Het Gewest heeft geen geld meer. En het moet steeds meer geld uitgeven voor het welzijn van zijn bevolking. Het is dus verplicht om de immosector het hof te maken. Daar kan ik begrip voor opbrengen. Maar dat gebeurt zonder enige vorm van controle. (Schertsend) Moeten we ons misschien op de Grote Markt in brand steken om ons punt te maken?

Tot slot: participatie heeft geen goeie beurt gemaakt met de circulatieplannen van Good Move. Die zijn mislukt. Wat liep er mis?
Alecian: We steunen de stad zonder auto, de autoluwe wijken, maar bij de plannen waren grote lacunes in pedagogie en communicatie. Neem nu de Berenkuil. Men had kunnen uitleggen dat er een probleem is met het openbaar vervoer en met de verkeersveiligheid in die wijk. Dan hadden de bewoners en handelaars begrepen dat Good Move wel hout snijdt. Twee, er is geen gewestelijke strategie om de circulatieplannen in te voeren. Elke gemeente deed de participatie op haar manier. Dat had beter gekund.