Burgerwetenschap: hoe een simpel meetbuisje fake news bestrijdt

Vanaf deze week verzamelen drieduizend Brusselse huishoudens informatie over de luchtkwaliteit in hun straat. Burgerwetenschap of citizen science zit de laatste tien jaar in de lift, en wordt met politieke steun in steeds meer domeinen gebruikt. Burgers helpen wetenschappers, en krijgen in ruil informatie, een samenhorigheidsgevoel en/of politieke drukkingsmiddelen. “Dit komt zelfs de democratie en de strijd tegen fake news ten goede.”

Drie burgers speuren naar de honderden waterbronnen in het Brussels gewest, en bezorgen hun resultaten aan een geoloog bij Leefmilieu Brussel. Sinds vorige maand inventariseren burgers invasieve exotische waterplanten in Vlaanderen en Brussel, voor het project Bugs2the rescue. En vanaf deze week meten drieduizend Brusselaars de luchtkwaliteit in hun straat via CurieuzenAir (zie onderaan).'Citizen science' of burgerwetenschap, waarbij burgers op wetenschappelijke manier data inzamelen en soms ook analyseren, zit de laatste tien jaar enorm in de lift.

“Dankzij de technologische vooruitgang kunnen bezorgde of geïnteresseerde burgers en wetenschappers elkaar nu beter vinden,” zegt Tine Huyse, parasitologe bij het AfricaMuseum en coauteur van het boek Citizen Science - Hoe burgers de wetenschap uitdagen uit 2019.

Vertrouwen herstellen

“Een andere factor die meespeelt is de stijging van het aantal mensen met een diploma hoger onderwijs, die meer vrije tijd hebben dan onze voorouders", zegt Huyse. "Ten derde worden wetenschappers door subsidieverstrekkers meer aangemoedigd om samen te werken met burgers, en zo uit hun ivoren toren te komen. Wij hebben bij het schrijven van het boek gemerkt dat de overheid citizen science als een instrument ziet om het vertrouwen in de wetenschap mee te helpen herstellen. Er zit een politieke agenda achter.”

Lien Mostmans, wetenschapscommunicator bij de Erasmushogeschool en de VUB, merkt dat zowel bij de Europese, Vlaamse als Brusselse overheid. Ze noemt de algemene focus op de relatie van de wetenschap met de wijdere samenleving zelfs een paradigmaverschuiving. In het vorige EU-onderzoeksfinancieringsprogramma Horizon2020 werd bijvoorbeeld 60 miljoen euro uitgetrokken voor twintig citizenscienceprojecten, van een app waarmee deelnemers geuroverlast in tien landen kunnen aangeven tot een EUvsVirus hackaton met 21.000 deelnemers, die meer dan honderd innovatieve onlinehulpmiddelen tegen het coronavirus opleverde.

Ex-minister van Innovatie Philippe Muyters (N-VA) voorzag in één miljoen per jaar voor Vlaamse burgerwetenschapsprojecten, en richtte een kenniscentrum voor citizen science op. Mostmans: “In Brussel bestaat zoiets niet, maar het financieringsprogramma Co-Creation van Innoviris stimuleert wel onderzoek samen met verenigingen, buurten of burgers.”

Annelies Duerinckx is coördinator van het nieuwe Vlaamse kenniscentrum Scivil, dat sinds 2019 burgerwetenschap promoot en concrete projecten ondersteunt. “Er zijn veel voordelen aan verbonden, voor alle partijen. Door de macht van het getal kunnen groepen burgers op een wetenschappelijke manier veel meer meten en kennis creëren.”

“Door burgers te betrekken stijgt daarnaast de maatschappelijke impact van een onderzoek. Of het zijn de burgers die zelf een thema op de kaart zetten door op een wetenschappelijke manier info te verzamelen voor beleidsmakers. Ze kunnen het probleem, bijvoorbeeld de slechte luchtkwaliteit in hun straat, dan echt hard maken.” Mostmans: “Citizen science is een participatief proces dat macht geeft aan de machtelozen, de data zijn vaak een politiek wapen.”

Ook heeft de burgerwetenschap een educatieve waarde, vinden de experts. “Mensen leren het wetenschappelijke proces kennen, en dat versterkt hun kritisch denken. Studies tonen aan dat hun vertrouwen in wetenschap stijgt, zegt Mostmans. “Dat vind ik persoonlijk heel belangrijk, zeker in de laatste twee jaar waarin het wantrouwen tegenover wetenschappers is toegenomen. De 'wetenschappelijke geletterdheid' van de deelnemers stijgt, ze zijn beter bestand tegen fake news. Ze begrijpen het idee van wetenschap als een voortschrijdend inzicht.” “Burgers die data helpen verzamelen, komen zo ook de democratie ten goede,” zegt Tine Huyse.

Van sterren tot microplastics

Huyse werkt als biologe rond de tropische wormziekte bilharzia, en had maar weinig contact met de mensen die die ziekte in Afrika oplopen. “Door mee te werken aan het boek over burgerwetenschap zag ik het nut ervan op maatschappelijk vlak nog beter in. Wij hebben onlangs mensen in Congo en Oeganda opgeleid om met een smartphone foto's te nemen van zoetwaterslakken aan waterlopen die de ziekte overbrengen. Die kennis verspreiden ze ook in de gemeenschappen waar ze vandaan komen. Hetzelfde netwerk hebben we overigens ingeschakeld om over Covid-19 te communiceren. De slakkendata worden online beschikbaar gemaakt voor beleidsmakers, zodat die lokaal aan bestrijding kunnen doen.”

Oorspronkelijk, zegt Huyse, werden burgers vooral ingeschakeld voor onderzoek naar milieu, gezondheid of sterrenkunde. “Projecten waarvoor je niet veel gereedschap nodig had. Dingen die burgers thuis zelf konden vaststellen. De sterrenhemel boven je huis, of de hoeveelheid microplastics op het strand in je buurt. Een van de oudste citizenscienceprojecten is de vogeltelling Christmas Bird Count. Een Amerikaan begon in 1900 met dertig tellers, in 2016 waren het er 80.000. Uiteraard zijn die data heel interessant voor biologen.”

Intussen rukt de citizen science op in alle wetenschapstakken, zegt Huyse. “Het stadsarchief van Leuven maakt gebruik van vrijwilligers om oude veroordelingen te transcriberen, in Nederland lezen burgers Victoriaanse trouwaktes na met als doel te weten wat de plaats van de vrouw was in die tijd. NASA lanceerde Galaxy Zoo, ruimtebeelden waarop burgers nieuwe exoplaneten kunnen spotten, en in het spel Stall­Catchers zoek je naar verstopte bloedvaten. Burgers bleken in dat spel in één uur evenveel beelden te doorploegen als de wetenschappers normaal in een week doen. De foutenmarge verkleint, omdat drie paar ogen hetzelfde beeld bekijken, en de werklast wordt verlicht.”

Eerder dit jaar schatten wetenschappers het totale aantal wilde vogels in de wereld nog op vijftig miljard, dankzij research gebaseerd op vogelobservaties van burgers over de hele wereld.

Huyse: “Verhoogd contact en samenwerking met burgers leiden vaak tot nieuwe inzichten of onderzoeksvragen. De samenwerking is dus nuttig voor de wetenschappers, maar schenkt de burgers ook voldoening. Ze leren bij, en ze leren nieuwe mensen kennen.”

Een van de grootste citizenscienceprojecten in Europa is CurieuzeNeuzen, de 'grote zus' van CurieuzenAir, waaraan in 2018 20.000 Vlamingen deelnamen. Duerinckx noemt Vlaanderen een pionier in Europa, wat citizen science betreft. “Het project werkte niet alleen enorm sensibiliserend, maar heeft het ook ijzersterke data opgeleverd,” zegt Tine Huyse. “De initiatiefnemers slaagden er uiteindelijk in de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) ervan te overtuigen om ook de data van hun ijkpunten te mogen gebruiken. Zo hebben ze zelfs fouten in het model van de VMM kunnen vinden. CurieuzeNeuzen heeft niet alleen geleid tot veel data, maar ook tot nieuwe onderzoeksvragen.” Onder meer over de luchtkwaliteit in Brussel.

Ellis Christaens doet mee aan Curieuzenair: 'Ik wil weten of de lucht in onze straat goed is'

Het grootschalige onderzoek CurieuzenAir naar de Brusselse luchtkwaliteit start komende zaterdag. Met drieduizend meetbuisjes aan evenveel huizen wordt vanaf dan een maand lang de luchtkwaliteit in onze stad gemeten.
De drieduizend geselecteerde burgers haalden in de afgelopen week hun meetpakket af om de concentratie van het giftige gas stikstofdioxide (NO2) in de lucht te kunnen meten.

Ellis Christiaens (30) uit Koekelberg is een van hen. “Ik wil graag weten hoe de luchtkwaliteit in onze straat is,” zegt ze. “Het is een vrij brede straat, met bomen, maar ook met veel verkeer. Het zou leuk zijn als zou blijken dat de lucht hier goed is, maar dat zal wel niet.” Christiaens heeft familie die eerder meedeed aan het Vlaamse CurieuzeNeuzenonderzoek en kende zo het principe al.

“Ik ben zelf stedenbouwkundige en heb voor een ontwerpbureau gewerkt dat aan de slag ging met een van de segmenten van de overkapping van de Antwerpse Ring. Bij het project was ook een luchtkwaliteitsexpert betrokken, waardoor ik er ook op het werk al veel over heb gehoord.”

“Als de luchtkwaliteit in onze buurt niet goed blijkt, wordt dat via CurieuzenAir in elk geval in kaart gebracht. Daarmee komt het op de politieke agenda, en volgen er daarna hopelijk maatregelen.”

CurieuzenAir is een initiatief van de Universiteit Antwerpen, stadsbeweging BRAL en Université Libre de Bruxelles, in nauwe samenwerking met Bloomberg Philanthropies, Leefmilieu Brussel, De Standaard, Le Soir, en BRUZZ.

Hebt u na het lezen van dit artikel zin om zelf aan burgerwetenschap te doen? Dan kunt u een geschikt project vinden op iedereenwetenschapper.be.

Citizen Science - Hoe burgers de wetenschap uitdagen, Liesbeth Gijsel, Tine Huyse, Ine van Hoyweghen, Pelckmans Pro.