Traumapsychologe Elke Van Hoof waarschuwt: ‘Angst heeft een averechts effect’

Onzekerheid, het gebrek aan sociaal contact en het gevoel van vermoeidheid kunnen op termijn resulteren in angstklachten en zelfs posttraumatische stress, waarschuwt Elke Van Hoof, professor aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). “Stadsbewoners die in kleine ruimtes wonen, lopen een nog hoger risico op de coronaburn-out. We moeten dringend handelen.”

Wanneer Elke Van Hoof (44) iets later dan afgesproken vanuit haar woonkamer inbelt, verontschuldigt ze zich meteen. “Ik zat nog in een crisismeeting met een bedrijf. Die hebben het echt niet makkelijk nu.”

Het zijn drukke tijden voor experten. Als professor aan de VUB is Van Hoof een wetenschappelijke autoriteit op het vlak van onderzoek naar stress, trauma en burn-outs. Als klinisch psycholoog runt ze daarnaast een privépraktijk. Onlangs haalde ze het nieuws met de lancering van de app 'Iedereen ok?'. De gratis psycho­therapeutische interventietool moet mensen die zich overspoeld voelen door angst of stress, helpen om zich kalmer te voelen en te blijven functioneren.

In de Hoge Gezondheidsraad werkt Van Hoof nu tegen de tijd mee aan de uitwerking van een psychosociaal rampenplan dat de acute zorg – zoals dat nodig was voor de aanslagen in 2016 – overstijgt.

“Advies voor chronische, psycho­sociale zorg die bovendien ongoing is, hebben we nog niet geformuleerd. Dat is een gevolg van het gebrek aan aandacht voor onze sector. Ook vanuit de politiek.”

Deed men vanuit de Brusselse politiek al een beroep op uw expertise?
Elke Van Hoof: Ik heb nog geen Brusselse ministers gehoord, en dat baart me wel zorgen. Ik maak wel deel uit van de taskforce van Vlaams minister van Welzijn Wouter Beke (CD&V), en het advies dat we in de Hoge Gezondheidsraad uitwerken, zal voor alle overheden dienen.

Onze ministers zijn momenteel heel erg bezig met de medische zorg, wat te verdedigen valt. Maar het psychosociale aspect is daarbij verworden tot een fait divers. Dat zal ons zuur opbreken. De impact van negatieve emoties op de bevolking als gevolg van de coronapandemie kan ook jaren herstel vergen.

Hoe emotioneel belastend is deze crisis voor de Brusselaars?
Van Hoof: Behoorlijk belastend. Uit data verzameld vóór de coronacrisis, blijkt dat een derde van de Belgen tussen 18 en 65 jaar aangaf zich veerkrachtig te voelen. Uit mijn eigen gegevens, die ik twee weken nadat we in quarantaine waren gegaan, verzamelde, bleek dat nog slechts een vierde van die Belgen aangeeft zich veerkrachtig te voelen.

Na twee weken isolatie is de veerkracht met andere woorden al sterk gedaald door voortdurende overprikkeling op zowel fysiek als sociaal vlak.We beginnen de belasting stilaan te voelen, en de alarmsignalen gaan af. We krijgen gevoelens van angst, slaapproblemen, hogere irritatie en vermoeidheid voor mensen met kinderen. Voor Brusselaars die in kleinere ruimtes wonen, zullen die negatieve emoties en de 'ontploffingsmomenten' frequenter en sneller aanwezig zijn.

Wat zijn de gevolgen van die angstgevoelens op langere termijn?
Van Hoof: Ik wil niet dramatiseren, maar nu bevinden we ons nog in een periode waarin we uit onze reserves aan het putten zijn. Aan die fase komt weldra een einde, en dan belanden we in de 'desillusiefase'. Dan zien we het niet meer zitten en duurt het te lang, maar kunnen we niet weg.

De situatie waarin we zijn beland, is er met andere woorden een van toxische stress. Bij toxische stress hebben we op veel domeinen tegelijk, en gedurende een langere periode, last van stress, waardoor die een drempel overschrijdt, en ziekmakend wordt. Dan kunnen depressies volgen, apathie, vermijdingsgedrag en slaapproblemen. Voor de mensen in de zorgsector dreigt zelfs het risico op posttraumatische stress.

Zijn de psychologische gevolgen vergelijkbaar met die van de aanslagen in 2016?
Van Hoof: De psychologische impact van deze crisis zal groter zijn dan die in de nasleep van de aanslagen. Het aantal geïmpacteerden was toen beperkter. De brede bevolking voelde wel angst en dreiging, maar dat gebeurde vooral via de media. Nu zit iedereen in een vorm van lockdown.

Zal het vele thuiswerk een invloed hebben op het aantal burn-outs?
Van Hoof: Die invloed zal enorm zijn, maar we zullen die pas na drie tot zes maanden na de herstart van onze routine waarnemen. In het gezaghebbende medische tijdschrift The Lancet werd onlangs een studie gepubliceerd waarin voorspeld wordt dat dertig tot veertig procent van onze werkende bevolking niet in staat zal zijn om het werk te hervatten als de coronamaatregelen worden opgeheven.

Mensen proberen immers steeds om het beste van zichzelf te geven, ook nu. Zodra de routine opnieuw wordt opgenomen, zullen ze nogmaals al hun energie aanwenden om de economie opnieuw in gang te trappen. Maar dat houdt niemand vol.Als we nu niet handelen, verwachten we bijgevolg een tweede epidemie, maar ditmaal één met een hoog risico op langdurige afwezigheid ten gevolge van de negatieve stress die we nu ervaren. Dat risico wordt vandaag te veel geminimaliseerd.

In een stad als Brussel zijn de sociaal-economische contrasten groot. Worden bepaalde mensen harder getroffen dan andere?
Van Hoof: Mensen die als het ware in een schoendoos moeten leven, die niet geluiddicht is en waar veel mensen op een kleine ruimte moeten samenleven, hebben uiteraard een hoger risico op deze coronaburn-outs.

Hoe meer geld je nu hebt, hoe meer vrijheid je jezelf kan gunnen.Maar niet enkel armoede speelt een rol. In een aantal culturen is men het veel meer gewend om regelmatig bij elkaar over de vloer te komen, en vaak samen te zitten. Het kost hen meer tijd om de coronamaatregelen binnen te laten sijpelen in hun gewoontes.

Welke rol speelt de berichtgeving in het versterken van die angstgevoelens?
Van Hoof: Ik raad mensen aan slechts eenmaal per dag naar het nieuws te kijken. En hoewel viroloog Steven Van Gucht het erg goed doet, zou Volksgezondheid moeten beginnen te communiceren zoals dat vereist is in een traumatogene situatie, dat is een context met heel hoge stress die we niet kunnen controleren omdat die buiten onze macht ligt.

Zo zou Van Gucht de dagelijkse persconferenties kunnen beginnen met cijfers over het aantal mensen dat genezen is, in plaats van met het aantal sterfgevallen. Bovendien spreken te veel experten in de media elkaar tegen, terwijl in dergelijke situaties net eenduidigheid nodig is.

Sommige virologen opperen dat we met deze nieuwe situatie zullen moeten leren leven. De coronamaatregelen zouden verscherpt en verslapt worden in golven. Kunnen we ons aanpassen aan zo'n leven?
Van Hoof: Absoluut, de mens is zeer veerkrachtig, en kan daarop getraind worden, maar dan moeten we wel handelen. Bestaande organisaties zijn niet altijd even wendbaar, en we hebben nog geen handleidingen over hoe we dat moeten aanpakken. Daarom is het tijd dat we een cel oprichten die bestaande organisaties kan begeleiden, en de gemiddelde veerkracht kan vergroten.

Om iedereen te laten gehoorzamen interveniëren Brusselse politieagenten actief. Worden de nieuwe regels op de juiste manier afgedwongen?
Van Hoof: In de wetenschappelijke literatuur bestaan drie modellen om gedragsverandering te bekomen. In een eerste model tracht men informatie te verschaffen en de nieuwe regels zoveel mogelijk te motiveren, opdat mensen zouden doen wat gevraagd wordt. Dit is het eerste wat Volksgezondheid heeft gedaan.

Indien mensen niet gehoorzamen, wordt een tweede strategie aangewend, waarbij men mensen angst zal aanjagen. Maar angst heeft een averechts effect. Angst leidt tot vermijdingsgedrag en het niet volgen van de regels.

Als geen van beide modellen werkt, schakelen we over op machtsvertoon. 'Gij zult doen wat ik zeg,' wordt dan de leuze. We zien nu dat de drie modellen gebruikt worden, maar die modellen functioneren eigenlijk enkel op lange termijn. Ik spreek dan over jaren.Indien je het gedrag van mensen in 24 uur wil veranderen, moet je mensen vooral persoonlijk aanspreken, en dat gepaard laten gaan met een duidelijke actie en een duidelijk resultaat. Dat resultaat moet je evalueren, en combineren met een beloning.

Wat kunnen Brusselaars doen om hun mentale welzijn te beschermen?
Van Hoof:Eerst en vooral is het van belang om structuur in je leven te behouden. Probeer om voorspelbare elementen in je dagorde in te voeren. Zo kan je bijvoorbeeld telkens op hetzelfde moment opstaan, of je dagelijkse rit naar het werk vervangen door een wandeling. Tracht ook zoveel mogelijk te bewegen en daarnaast je doelstellingen bij te stellen.

Je hoeft op werkvlak niet hetzelfde te presteren als voordien. Isolement vreet immers energie, en momenten van chaos zijn volstrekt normaal nu.Het is ook aangeraden om zelfs thuis je privésfeer van de werksfeer gescheiden te houden. Brusselaars die op een erg kleine oppervlakte wonen, kunnen gebruikmaken van een boekentas.

Daarin steek je alles wat te maken heeft met je werk. 's Ochtends stal je je spullen uit, 's avonds stop je alles opnieuw weg. Laat geen werkmateriaal slingeren in de ruimte waarin je nadien wil ontspannen.

En als dat niet volstaat?
Van Hoof: Om een gevoel van overspoeling te vermijden, lanceerden we de app 'Iedereen ok?'. Die is beschikbaar in het Nederlands, het Frans en het Engels (de app is te vinden via de website iedereenOK.be, red.). In een week tijd zagen we dat al 15.000 mensen er gebruik van hadden gemaakt, en uit feedback blijkt dat de app doet wat hij geacht wordt te doen, namelijk mensen terugbrengen naar de zone waarin ze zich 'oké' voelen. Op dit moment bereikt de app echter nog niet voldoende mensen, dus we hopen dat ook bedrijven of de politiek ermee aan de slag gaan.

Maar vooral wil ik politici – in Brussel en daarbuiten – oproepen tot leiderschap en tot actie. Federaal minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD) beloofde de terugbetaling van videoconsultaties bij een psycholoog, maar dat volstaat niet.

Er zijn amper aanmeldingen. Dat toont aan dat we veel creatiever moeten zijn, en met laagdrempeligere oplossingen moeten komen om het psycho­sociale welzijn te beschermen. We hebben de expertise. Laten we die gebruiken.