Elfenbankje: de zwam die wetenschappers en kunstenaars inspireert

Brusselse onderzoekers maakten met het elfenbankje, een zwam uit het Zoniënwoud, een handtas van myceliumleer, en het inspireert kunstenaars tot een heus festival rond schimmels.

Wie bij zwammen aan paddenstoelen denkt, zit er niet ver naast. Paddenstoelen zijn de vruchtlichamen van bepaalde soorten zwammen, die bovengronds groeien om sporen te produceren en verspreiden, zodat zwammen zich kunnen voortplanten. Vergelijk het met appels die de zaden van bomen verspreiden. Maar die zwammen, ook schimmels genoemd of fungi onder wetenschappers, bestaan vooral ondergronds in de vorm van een netwerk van lange, vertakte draden – een zwamvlok of mycelium.

Dit normaal onzichtbare zwammenrijk wordt momenteel door kunstenaars in de schijnwerpers gezet in de tentoonstelling Towards a Ruined Theater. De expo bestaat uit een installatie als 'vruchtbare ruïne' op basis van schimmelbeelden en verbeeldt een volledig theater in samenwerking met schimmels. Het programma, met kunstenares en onderzoekster Sara Manente (zie ook p.44) als drijvende kracht, loopt tot 22 mei in Pilar – het artistieke labo van de VUB.

In de wetenschappelijke labo's van de VUB wordt al jaren met zwammen gewerkt. Een van de pioniers is professor Elise Elsacker, die in het begin vooral toepassingen voor de bouwindustrie zocht. “Nu ligt de focus op de mode- en designsectoren,” zegt professor Eveline Peeters, hoofd van de onderzoeksgroep microbiologie aan de VUB. “Zwammen kunnen een duurzaam alternatief vormen voor materialen zoals plastics en dierlijk leer.”

Vorig jaar maakte VUB-doctoraatsstudent Simon Vandelook met productontwikkelaar Anouk Verstuyft een duurzame handtas van myceliumleer, een primeur in België. “Hij gebruikte mycelium van een specifieke stam van elfenbankjes, zwammen die hij dicht bij het Zoniënwoud vond, in Linkebeek. Die is intussen uitgegroeid tot de favoriet van de wetenschappers. Het levert dik en sterk mycelium op, ideaal voor praktische toepassingen.”

Het elfenbankje bezit nog een bijzondere kracht: het is een soort natuurlijke opruimer van organisch materiaal zoals moeilijk afbreekbare houtachtige structuren, waarmee het een cruciale rol speelt in het ecosysteem. “Ze worden ook ingezet om vervuilende organische stoffen op te kuisen, zoals farmaceutische componenten en pesticiden. Er wordt onderzocht of ze eveneens plastics en pfas aankunnen.” Fungi kunnen mogelijk ook bijdragen tot de opslag van CO2. Intussen zijn er veel buitenlandse studenten die een pioniersrol willen spelen aan de VUB. De oprichting van een heus kenniscentrum lijkt een logische volgende stap.

De ontwikkelingen aan de VUB worden ook verrijkt door een kruisbestuiving tussen kunst en wetenschap, zoals die nu plaatsvindt met Towards a Ruined Theater. “De onderzoekers geven de artiesten wetenschappelijk advies, maar hun visie inspireert ook. De kunstenaars kijken bijvoorbeeld vaak naar de onvoorspelbare transformaties van zwammen, onderzoekers behouden liever de controle. En terwijl de zwammen in het kunstproject blijven leven, moeten wij ze op dit moment nog afdoden voor onze toepassingen. Maar de VUB bestudeert ook de voordelen van levende zwammen, die misschien op termijn kunnen zorgen voor zelfhelende materialen.”