Annelies Verbeke: ‘Het helpt om verbonden te zijn met andere vrouwelijke auteurs’

Elke week serveren we hier een portie Smalltalk. Op het terras van De Markten vertelt Annelies Verbeke over hoe de drukte van het voorbije jaar haar even te veel werd, en over de optimistische woede die haar collectief Fixdit, met tien collega-schrijfsters, deze week zal uitspreken in Passa Porta.

“Als ik een tijdje niet in Brussel ben geweest, groeit altijd de behoefte om terug te komen,” zegt Annelies Verbeke (46), schrijfster en koningin van het Vlaamse kortverhaal, op het terras van Café De Markten, vlak bij Passa Porta, waar ze achteraf op boekenstrooptocht wil. Ze kent het café op de Oude Graanmarkt goed, van toen ze als twintiger aan het RITCS scenarioschrijven studeerde.

Verbeke wordt als Gentse gezien, maar Brussel blijft haar “eerste stad”. “Toen ik geboren werd, woonden mijn ouders in Elsene. Ze zijn dan weggetrokken, maar rond mijn elfde was ik terug om mijn basisschool en middelbaar hier af te werken. Ik voel me hier thuis en mijn Brabantse accent is volgens vrienden goed bewaard gebleven.”

De schrijfster heeft een bewogen jaar achter de rug. Ze zucht bij de vraag naar haar veelbesproken Facebook-post van vorig jaar, waarin ze haar ontgoocheling ventileerde over het feit dat haar Treinen en kamers ondanks goede kritieken niet geselecteerd werd voor prijzen. “Ik denk dat ik na twintig jaar nu eindelijk maar eens moet luisteren naar de roep (of de instructie) op zoek te gaan naar een handdoek en een ring,” schreef ze. “Ik wilde gewoon mijn bezorgdheid uiten over het lot van verhalenbundels.”

Verbeke bleef de pen stevig vasthouden en stortte zich ook op literair onderzoek rond AI. Een schrijfbot – de 'AInnelies Verbekebot' – zag zo het levenslicht. “Het is een vol jaar geweest,” knikt ze, “en ik heb ongezonde uitputting gevoeld. Het is nog steeds druk, maar ik zeg vaker 'nee'.” O, ironie: op dit moment werkt ze aan Burn-out: de musical.

VOLKSOPTOCHT
Eerder dit jaar kreeg ze loon naar werken in de vorm van de Ultima voor de Letteren en de Jana Beranováprijs, twee oeuvreprijzen, wat haar blij maakt, want “het werk van vrouwelijke auteurs wordt minder snel als een samenhangend geheel gezien.” Dat is een van de aanklachten van het collectief Fixdit, waarmee Verbeke en tien andere schrijfsters ijveren voor gendergelijkheid in de letteren. Kijk naar Ida Simons, Mary Dorna, Carry van Bruggen, Virginie Loveling … Dat zijn geen namen die vandaag klinken als een klok, terwijl deze schrijfsters allemaal moderne Nederlandstalige klassiekers op hun conto hebben. In hun tijd kregen ze brede erkenning, maar geleidelijk aan deemsterde hun reputatie weg.

“Of neem Virginie Loveling,” zegt Annelies Verbeke. “Loveling (1836-1923) werd in haar tijd op handen gedragen: ze ontving grote literatuurprijzen en werd op een bepaald moment zelfs gehuldigd in een massale volksoptocht in Gent. Terwijl haar imago verstofte, is het treffend om te constateren dat dat bijvoorbeeld minder het geval is bij haar neef, Cyriel Buysse, die bij leven nochtans minder bekend was dan Loveling. Ik ben onlangs hun graven gaan bezoeken, ze liggen naast elkaar, en het was symbolisch en pijnlijk om te zien hoe dat van Loveling verbeurd dreigde verklaard te worden, terwijl dat gevaar bij Buysse onbestaande is.”

Volgens het schrijverscollectief Fixdit is het in vergetelheid raken van dergelijke belangrijke vrouwelijke auteurs een symptoom van de ongelijke positie van vrouwen in de letteren. Het bestaan van die genderongelijkheid wordt onder meer onderbouwd in het werk van de Nederlandse onderzoekster Corina Koolen, auteur van Dit is geen vrouwenboek. Fixdit wil dit … fiksen met onder meer een podcast over vrouwelijke auteurs die meer aandacht verdienen, het heruitgeven van hun werk en een pleidooi voor meer vrouwen op leeslijsten voor scholieren en in literaire canons. In de Vlaamse canon zijn nu maar vijf van de vijftig klassiekers van de hand van een vrouw.

REVOLVERSCHOT EN CANON
De elf schrijfsters van Fixdit motiveren hun missie uitgebreid in het manifest Optimistische woede. Fix het seksisme in de literatuur, dat op 6 oktober wordt voorgesteld in Passa Porta. Verbekes betrokkenheid bij het collectief werd in de eerste plaatste getriggerd door de voornoemde Virginie Loveling. “Ik ben zelf lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren, die beslist over de literaire canon, en op een bepaald moment werd mij gevraagd naar mijn mening over de eventuele opname van Lovelings roman Een revolverschot. Ik vond dat een fantastisch boek, maar reageerde toen vaag op die vraag, wat ik me achteraf beklaag. Ik besefte door die ervaring dat veel boeken niet in de canon raken net doordat ze er nooit in hebben gestaan. Er bestaat een soort zelfbevestigend mechanisme, dat je op een bepaald moment moet doorbreken.” Verbeke zou haar ‘schuld’ nadien inlossen door mee te zorgen voor een nieuwe uitgave van Een revolverschot. Ze pleit nu ook resoluut voor de opname van het boek in de canon.

Verbekes engagement rond gendergelijkheid wordt haar niet altijd in dank afgenomen. “Toen ik het er onlangs tijdens een lezing over had, werd ik gewoonweg uitgejouwd door een deel van het publiek. Ze schreeuwden zo hard, ik raakte er niet over. Dit debat roept helaas een heftige vijandigheid op, alsof we alle mannen willen schrappen, terwijl mijn slogan ‘aanvullen in plaats van aanvallen’ is. Dus bijvoorbeeld de literaire canon uitbreiden of bepaalde blinde vlekken invullen.”

Vanaf het begin van haar schrijversloopbaan heeft Verbeke ondervonden hoe ze als vrouw extra sterk in haar schoenen moest staan. Ze herinnert zich nog goed haar eerste interview voor publiek, toen een journalist haar vroeg wie haar ‘epigonen’ waren. “Ik stond verstomd. Ik had net mijn debuut uit, hoe kon ik al navolgers hebben? Toen vroeg hij op een betuttelend toontje wie mijn grote voorbeelden waren en merkte op dat ‘epigonen’ wellicht een te moeilijk woord was. Hij kende dus zelf niet de betekenis van het woord, maakte zich helemaal belachelijk. Achteraf is dat een ongelofelijk grappig verhaal, dat ik in Dertig dagen (roman uit 2015, waarvoor Verbeke de F. Bordewijkprijs, de NRC Boekenwedstrijd en de Opzij Literatuurprijs won, red.) heb verwerkt.”

VERBONDENHEID
Verbeke krijgt jammer genoeg ook de bekende bagger op sociale media over zich heen. “Je weet wel dat die beledigingen niet werkelijk over jou gaan, maar over een beeld over jou dat die personen zelf creëren, maar het zijn toch daden van agressie die erin hakken. Het helpt om nu verbonden te zijn met andere vrouwelijke auteurs in een collectief. Zij weten wat het is en nemen het dus ook serieus.”

Er blijkt ook duidelijk een verbondenheid met een ander collectief, Hyster-x, wanneer een van de oprichters van het feministische collectief voor vrouwelijke en non-binaire makers plots aan ons tafeltje staat. Het is collega-schrijfster Uschi Cop, die even gedag komt zeggen.

Verbazend genoeg vindt Verbeke eveneens troost en steun bij een collega van 4.300 jaar geleden, de Soemerische hogepriesteres Enheduanna. Die inspireerde haar ook tot een verhaal in haar recente verhalenbundel Treinen en kamers. Enheduanna is de eerste auteur die ons bekend is die haar literaire werk, lange gedichten, ondertekende met haar naam. “Ondanks haar status als eerste auteur is er in het Westen opmerkelijk weinig over haar verschenen. Dus ik laat haar naam nu overal vallen.” (Lacht) Verbeke werd sterk getroffen door de kwaliteit van haar werk toen ze haar leerde kennen. “Dat was op een moment dat ik in een dip zat, ik was erg teleurgesteld over de literaire wereld. Er was een bepaalde passage over vernederingen waar Enheduanna van moest herstellen, dat kwam zo dichtbij, ik ben ervan in tranen uitgebarsten.”

Uiteraard heeft Verbeke ook vrouwelijke voorbeelden die haar al op jonge leeftijd inspireerden. “Toen ik op mijn achttiende Mary Shelley’s Frankenstein las, maakte dat een enorme indruk op mij. Ongelooflijk dat ze dat boek op negentienjarige leeftijd heeft geschreven. Een hedendaagse auteur die al lang heel belangrijk voor me is, is A.L. Kennedy, die net als ik romans en verhalenbundels afwisselt. Haar werk voelt heel vertrouwd aan.”

SCHEEF
Toch is ook Verbeke nog met een inhaalslag bezig wat vrouwelijke auteurs betreft. “Ik heb enkele jaren geleden een analyse gemaakt van de lijst van gelezen boeken die ik sinds 2005 bijhoud. Bleek dat zo’n zeventig procent van de boeken geschreven was door een man. Dat de verhouding zo scheef zat, had ik niet verwacht. Het was best confronterend. Maar het vormde ook een bijkomende drijfveer om bij te dragen tot de missie van Fixdit.”

Er blijven ook sterke vooroordelen bestaan over vrouwelijke auteurs, haalt Verbeke aan. “Dat ze niet over gevoel voor humor beschikken bijvoorbeeld. Er wordt ook dikwijls geringschattend gedaan over autobiografisch werk van schrijfsters, alsof ze enkel over zichzelf kunnen schrijven en niet over de grote wereld daarbuiten. Terwijl bijvoorbeeld Karl Ove Knausgård, die enorm in detail over zijn leven schrijft, net heel sterk gewaardeerd wordt. Er bestaat een dubbele standaard, er wordt niet met dezelfde blik naar het werk van mannen en vrouwen gekeken.”

Al lijkt er toch ook een positieve evolutie aan de gang, met steeds meer schrijfsters die op het voorplan treden? “Dat klopt, gelukkig verandert er veel ten goede, al valt het wel op dat vrouwelijke auteurs het moeilijker hebben dan mannen om bij het ouder te worden onder de aandacht te blijven. Ze worden na hun veertigste vaker over het hoofd gezien. Al kan ik daar zelf niet over klagen, dat moet ik er ook wel bij zeggen.”

Voor we afscheid nemen, en Verbeke naar de boekenwinkel kan, wil de schrijfster nog een shout-out geven aan een collega: Kristien Hemmerechts. “Ik moet bekennen dat ik vroeger kritisch stond tegenover haar terugkerende opmerkingen over de positie van vrouwen in de letteren. Ik dacht soms: moet je het daar nu telkens over hebben? Maar bij het ouder worden, heb ik steeds meer respect voor haar gekregen. Zij is zo gul geweest in haar inspanningen, ondanks alle bagger die ze over zich kreeg. Indrukwekkend hoeveel zij op haar eentje heeft betekend.”

OPTIMISTISCHE WOEDE: HET FIXDIT-MANIFEST
6/10, 20.00, Passa Porta, www.passaporta.be