Kunstenaars in quarantaine 12: David Van Reybrouck

Waar haal je je culturele kicks in tijden van corona en quarantaine? Welke krochten van het wereldwijde web herbergen het antidotum tegen van verveling aan elkaar hangende uren, dagen en weken? Wij vroegen aan een resem Brusselse kunstenaars hoe zij de tijd een beetje (of genadeloos) wegklikken, -lezen, -luisteren en -leven. Aflevering 12: David Van Reybrouck.

Over vier maanden moet David Van Reybrouck zijn Indonesië-boek klaar hebben waar hij vijf jaar aan heeft gewerkt. Daarnaast is hij ook nog voortdurend bezig met andere projecten zoals de G1000 die advies verleent over burgerdemocratie. De relatieve rust van de lockdown komt de schrijver dus niet per se slecht uit.

Dezer dagen komt de auteur van romans als De plaag en Slagschaduw, toneelstukken als Missie en Para, essays als Tegen verkiezingen en Vrede kun je leren, en geschiedenissen van Congo en binnenkort dus ook Indonesië nagenoeg alleen uit zijn kot in Schaarbeek om naar zijn schrijfatelier in Kuregem te fietsen. Omdat zijn vriendin in Nederland woont, is brengt hij de quarantaine alleen door. “We waren van plan om ze samen door te brengen, maar verstandig als we waren, wilden we eerst nog twee weken afstand houden, omdat ik net in Engeland een bijeenkomst met veel volk had bijgewoond. Na één week ging de grens met Nederland al dicht en dus hebben we elkaar nu al meer dan een maand niet meer gezien.”

Hoe langer de lockdown duurt, hoe duidelijker het wordt dat de omstandigheden voor veel mensen zwaar om dragen zijn. Mentale gezondheid is ook een thema dat Van Reybrouck na aan het hart ligt. “Ik ben blij dat de aandacht voor geestelijke gezondheid er eigenlijk al tamelijk vroeg kwam. Mijn broer Tomas, die klinisch psycholoog is, heeft in het begin van de lockdown bijvoorbeeld een opiniestuk geschreven over hoe belangrijk telefonische of onlinehulpverlening vandaag is. Erkennen dat het normaal is dat je in deze periode lastige momenten kan kennen, is al een beginpunt om er verstandig mee om te gaan.”

Daarnaast kan je ook preventief een aantal verstandige maatregelen nemen. Van Reybrouck verspreidde zelf bijvoorbeeld vijftien tips op zijn Facebook-pagina op basis van zijn ervaringen met werkstress of lastig veldwerk in Congo en Indonesië. “Ik sta in de week bijvoorbeeld altijd op hetzelfde uur op, en in het weekend slaap ik dan wat uit. Om te vermijden dat het een onafzienbare rij van identieke dagen wordt, houd ik het onderscheid tussen week en weekend echt in stand. Ik vind ook andere rituelen belangrijk. Niet de hele dag op je sokken of in je pyjama rondlopen, kan helpen. Vaste momenten om te eten, kunnen rust geven. Ik bak ondertussen ook mijn eigen brood en ik kweek zelfs wat groenten op de vensterbank. Ik merk hoe die zorgende taken ook veel plezier verschaffen. Ik hoop zelfs dat ik iets van die soberheid zal kunnen behouden.”

MOOIE WOORDEN, ECHTE DADEN
“Iedereen beleeft deze periode natuurlijk op zijn manier, maar ik merk dat er naast de uitdagende aspecten ook schoonheid kan zitten in de opgelegde soberheid. We zijn ons de afgelopen jaren te buiten gegaan aan losgeslagen consumentisme. Iedereen werd aangemoedigd om nutteloze uitgaven te doen met een sociale en ecologische impact die niet in die prijs verrekend zaten. Dat model is niet langer houdbaar. Daarom hoop ik ook dat deze periode – die weleens lang zou kunnen duren – tot nieuwe, structurele afspraken met het kapitalisme mag leiden, net zoals na de Tweede Wereldoorlog de sociale zekerheid kon ontstaan.”

“In het interbellum vond men sociale zekerheid voor arm en rijk nog onhaalbaar en naïef, maar na de oorlog was de deal: het kapitalisme mag blijven bestaan, op voorwaarde dat werkgevers voor hun werknemers zorgen. Lees daarover zeker het boek Postwar van Tony Judt. Nu moeten we naar iets soortgelijks streven: de vrije onderneming mag blijven bestaan, op voorwaarde dat bedrijven duurzaam worden en de planeet niet plunderen. Momenten van crisis zijn bij uitstek momenten waarop utopieën werkelijkheid kunnen worden. Trouwens, zo utopisch is het niet. België hééft het Klimaatakkoord van Parijs ondertekend, is gebonden aan de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen en moet sowieso de Europese richtlijnen inzake klimaat toepassen. Het is nu dat we onze internationale verplichtingen moeten nakomen. En onze mooie woorden in echte daden omzetten.”

ZELFZORG
Welke rol ligt daar voor artiesten weggelegd? Heel wat kunstenaars hebben lovenswaardige geëngageerde, zelfs activistische neigingen, en een aantal van hen roept dan ook op om deze crisis niet te verkwanselen, en solidair samen te werken aan de betere, nieuwe wereld na corona. Wat dan met al die kunstwerken die ondertussen gemaakt zouden kunnen worden? Hoe vind je het evenwicht tussen kunst en engagement?

Van Reybrouck: “Er is geen morele norm waaraan mensen of kunstenaars moeten beantwoorden en die zegt wanneer ze zich bij uitstek moeten engageren, en wanneer ze een stil, teruggetrokken leven mogen leiden om zich aan hun werk te wijden. Ik probeer voor mezelf een balans te vinden tussen enerzijds het overleg over nieuwe democratie met de G1000 en nog een aantal andere zaken waar ik bij betrokken ben, en anderzijds de concentratie die ik nodig heb om aan mijn boek te werken.”

“De ongemakken van de lockdown zijn voor mij niet zo heel groot. Niemand in mijn omgeving is getroffen en financieel kom ik voorlopig niet in grote moeilijkheden. Er zijn mensen die het veel moeilijker hebben. Maar de lockdown duurt lang, en je rol erin kan evolueren. Er is niets mis met het opladen van je batterijen in je eigen cocon om vervolgens weer sterker te staan in de buitenwereld. Dat is een vorm van zelfzorg. Mijn broer zegt altijd: als in het vliegtuig zuurstofgebrek dreigt, zet je eerst je eigen zuurstofmasker op en dan pas dat van je kind. Een beetje boeddhist of stoïcijn beseft ook dat je eigen individualiteit erg relatief is, en dat zelfzorg het begin is van publieke zorg.”

NIEUWSARM DIEET
Het is dus niet toevallig dat Van Reybrouck ook meditatie en yoga tipt, en apps als Yoga Studio en Headspace in zijn aanbevelingslijstje heeft staan. Voorts raadt hij ook aan om de nieuwsconsumptie te beperken. Want ook in spannende tijden kan de boog niet altijd gespannen staan, en kan te veel nieuws tot onrust leiden. “In het begin van de epidemie nam ik zoveel mogelijk nieuws tot mij, zoals ik wel vaker doe. Maar sindsdien heb ik me op een nieuwsarm dieet gezet. Ik probeer twee keer per dag de ontwikkelingen te volgen, en ook af en toe een groter essay te lezen. Maar ik wil ook ruimte vrijhouden om niet alleen maar met de actualiteit bezig te zijn.”

“Ik heb ooit eens de Poolse dichter en Nobelprijs-kandidaat Adam Zagajewski mogen interviewen. Hij zei dat je niet voortdurend met politiek bezighouden ook een vorm van verzet is. Ik vond dat bijzonder. Mensen nemen sowieso veel meer nieuws tot zich dan pakweg twintig jaar geleden. Nieuws is veel dichter bij ons komen te staan. Daardoor zijn we een stuk meer betrokken, maar ook een stuk fanatieker en heviger geworden. Daarom probeer ik momenteel nieuwsluw te leven en ben ik weinig actief op sociale media. Dat is een keuze, maar ondertussen is het ook een verlangen om in kalmer vaarwater terecht te komen en mijn energie oordeelkundiger te besteden.”

“Een van de beste recente stukken in BRUZZ vond ik het interview waarin Elke Van Hoof voorspelde wat er na de lockdown zou volgen aan burn-outs. Zo’n lange periode van alertheid is vermoeiend. We zijn allemaal lichamen die veel te danken hebben aan onze alerte reflexen, maar nu moeten we zo lang scherp staan, dat het ook tot angst, vermoeidheid, depressie en spanningen kan leiden.”

DE EIGEN POËZIE VAN DE KUNST
Gelukkig is er de kunst als voedende en verdiepende kracht. “Ik denk dat de kunsten in de lockdown ook tonen welke kracht ze hebben. Zo zag ik net de schitterende reeks Unorthodox op Netflix. Kunst kan op momenten van acute actualiteit vaak zinvoller zijn dan een zoveelste opiniestuk of pamflet. Ik heb in mijn leven de slingerbeweging van en naar geëngageerde kunst al een paar keer voorbij zien komen. Het zou jammer zijn indien elk artistiek spreken politiek spreken zou worden. De artistieke ruimte is er juist één waar nieuwe talen worden gevonden en bedacht. De laatste voorstelling van Josse De Pauw en Kris Defoort, A concert called landscape, vond ik een verademing tussen alle geëngageerde kunst met een voorspelbare boodschap, net omdat het nog eens een kunstwerk was dat zijn eigen poëzie stichtte.”

Het is aan de schoonheid van kunst en natuur dat Van Reybrouck zich laaft. Om af te sluiten geeft hij nog enkele tips mee. “Ik kan iedereen te allen tijde de Overpeinzingen van Marcus Aurelius aanbevelen, Het Gilgamesj-epos uit Mesopotamië of de De saga van Njal uit IJsland, maar ook het Groot Indonesisch kookboek van Beb Vuyk. Evengoed geniet ik elke dag van de kastanjekandelaars in het Josaphatpark, de pas gerestaureerde Sint-Servaaskerk, of de almaar uitdijende artistieke uitingen van de buren in mijn straat rond 20.00 uur. Dat is echt charivari geworden, een volksritueel waarbij mensen met pollepels op deksels slaan en kinderen door het dolle heen zijn. Het lijkt wel een heidens ritueel om de plagen van de akker te weren! (Lacht) Volkomen paganistisch, maar heel ontroerend, omdat het een van de weinige momenten is van collectief gedrag die we ons vandaag kunnen permitteren.”

site David Van Reybrouck