‘Nelly & Nadine’: een Brusselse liefde in tijden van oorlog

De Chinese Nadine Hwang en de Brusselse Nelly Mousset-Vos leren elkaar kennen op kerstavond in een Duits concentratiekamp. Ze worden verliefd, van elkaar gescheiden en weer herenigd, tot in Venezuela toe. Wat klinkt als een sprookje, was lang een in familiearchieven weggestoken geheim. In een unieke documentaire van de Zweedse regisseur Magnus Gertten ontsluier je, samen met Nelly’s kleindochter Sylvie, het mysterie.

Toen ik nog klein was, kwam Nelly op bezoek met de feestdagen. Kerstmis was heel speciaal voor haar. Ze was altijd aan het zingen. In de keuken, de tuin, de woonkamer. Ze begon plotseling, het was net een vulkaan. Iedereen werd er stil van. Mijn zus en ik konden haar horen in onze slaapkamer door de kachelpijp in de keuken. We vonden het geweldig als ze hoger en hoger ging. We zeiden: “Nee, stop, ze gaat te hoog.” Hoe kan die stem van onze grootmoeder komen?

Sylvie Bianchi heeft het in de nieuwe documentaire van de Zweedse regisseur Magnus Gertten over haar grootmoeder, Nelly Mousset-Vos, in de jaren 1930 een toerende zangeres in Europa. Nelly reisde van Zürich naar Milaan en Parijs, en zong er Franse opera’s en Italiaanse klassiekers. Ze kende het repertoire van grote componisten als Maurice Ravel en Claude Debussy. Het reizen bracht haar naar grote steden, maar haar thuisbasis was Brussel. Samen met haar man Edouard Mousset, een muziekrecensent, woonde ze in Elsene met hun twee dochters Claire en Claude. Het koppel ging uiteen aan het eind van de jaren 1930. Niet veel later begon de Tweede Wereldoorlog. Nelly bleef zingen, maar sloot zich ook aan bij het verzet. Met haar reizende job was ze een handige koerier.

Magnus Gertten kwam niet op het idee om een documentaire over Nelly te draaien door haar muziekcarrière. Gertten vond haar via een ander gezicht. Dat van een Chinese vrouw, die op 28 april 1945 via een reddingsmissie uit het concentratiekamp van Ravensbrück in Duitsland naar Malmö in Zweden was gebracht. Ze was die dag gefilmd door de nationale televisie van Zweden, samen met de andere geredde vrouwen. De beelden zijn zo in detail gemaakt en bewaard dat Gertten er al twee films aan wijdde. In de laatste, Every face has a name, probeerde hij alle gezichten van de vrouwen op de kade te benoemen. Maar dat van Nadine Hwang bleef een mysterie.

“Het is een van de meest raadselachtige personen uit de opnames van de haven,” zei Gertten in een eerder interview. “Ze heeft een zeer ernstig gezicht, in tegenstelling tot vele anderen, die duidelijk maakten dat ze heel blij waren over hun bevrijding en aankomst in Zweden.” In Nelly & Nadine, zijn nieuwe documentaire, herhaalt hij: “Ze kijkt naar ons alsof ze een vraag heeft.” Misschien denkt ze aan Nelly?

Ongeopende dozen

Magnus Gertten was eigenlijk nooit van plan om een documentaire over de Tweede Wereldoorlog te maken. Nu heeft hij er al drie. “Als filmmaker staat de Tweede Wereldoorlog op de eerste plaats van te vermijden onderwerpen. Er zijn al zoveel goed vertelde verhalen over,” zegt hij. “Maar deze beelden gingen over mijn eigen stad, Malmö. En toen kreeg ik plots een ongelofelijk liefdesverhaal in de schoot geworpen.”

Eind 2016 kreeg Gertten een bericht van Sylvie Bianchi, Nelly’s kleindochter. Ze had Nadine herkend in zijn laatste documentaire en had meer informatie over haar, liet ze hem weten. “We spraken af in een wijnbar in Parijs en ze liet me foto’s zien uit een album van haar oma,” vertelt Gertten. Nadine en haar oma Nelly hadden jaren samengewoond in Caracas in Venezuela, vertelde Sylvie. Interesse in een film had ze toen helemaal niet. “Een halfjaar later ben ik teruggekeerd naar haar boerderij in Frankrijk. We hebben erover gepraat en toen stemde ze in. Ze wou de confrontatie aangaan met haar familiegeheimen,” vertelt Gertten.

Op Sylvies zolder stonden al twintig jaar dozen en een metalen koffer met foto’s, filmrolletjes en dagboekfragmenten van haar oma. Sylvies moeder Claude had haar die nagelaten na haar dood. Claude had ze zelf ooit gekregen via een kennis van haar moeder uit Venezuela. Maar gesproken werd er nooit over.

“Was het nooit in je opgekomen dat deze twee dames verliefd op elkaar waren?” vraagt schrijfster Joan Schenkar in de documentaire. Zij hielp Sylvie bij het vinden van verhalen over de jonge jaren van Nadine. Je voelt Sylvies terughoudendheid. De film begint met een erg angstige, trieste kleindochter die niet goed weet wat ze over haar familie zal ontdekken. Ook vandaag spreekt Sylvie liever niet met de pers. Ze overweegt wel een boek over haar oma’s verhaal.

Haar oma, agent bij het verzet, die in 1943 in Parijs op verdenking van spionage werd opgepakt door de Gestapo. Die na ruim een jaar in verschillende Franse en Duitse gevangenissen op 1 december 1944 aankwam in het concentratiekamp van Ravensbrück en daar haar grote liefde vond. “Mensen vragen me soms waarom het zo moeilijk was voor Sylvie om het dagboek te lezen en waarom ze het niet vroeger deed,” vertelt regisseur Gertten. “Maar, denk erover na. Een dagboek lezen dat geschreven is in een concentratiekamp door jouw eigen grootmoeder: je weet niet wat je daarin zal vinden.”

Kerstvonk

Het sneeuwt. De lucht is mooi, als een kerstcadeau. De prikkeldraad die het kamp omheint, is bestrooid met poedersuiker. Aan de barakken worden we begroet door een kerstboom, versierd met zilverpapier. De vloer is gewassen en voor één keer brandt de kachel. Het is Kerstmis. Ravensbrück, 1944.

In haar dagboek omschrijft Nelly hoe ze op kerstavond 1944 samen met de Franse meisjes kerstliederen zingt. Een stem uit de massa roept haar. “Zing iets uit Butterfly!” Het is Nadine, die haar na het optreden vastpakt en twee kussen op de wang geeft. Nadine was al een halfjaar langer in Ravensbrück. Ze was opgepakt in het zuiden van Frankrijk, omdat ze mensen had helpen ontsnappen naar Spanje. Nelly omschrijft hoe ze de weken na kerst met Nadine in het bovenste stapelbed uren ligt te babbelen, leunend op hun ellebogen. Hoe ze aan haar zwarte ogen en ivoorkleurige huid denkt. En hoe ze later, als ze wordt overgebracht naar het harde concentratiekamp Mauthausen in Oostenrijk, waar ze moet vechten om een stuk beschimmeld brood, in de gedachte aan Nadine de moed vindt om door te gaan.

“Het archiefmateriaal is hier uniek. We weten dat er altijd lesbische liefdesverhalen bestonden, maar we kunnen die zelden vertellen op deze manier: met de woorden van de vrouwen zelf,” zegt Magnus Gertten. En dan was er nog de koffer vol foto’s en filmrollen van het latere leven van de vrouwen. “Dat alles ongeopend was, maakte het heel exclusief.”

Nelly werd op 22 april 1945 bevrijd uit Mauthausen door het Rode Kruis. Ze kwam op 1 mei aan bij haar familie in Brussel, waar vrienden de kinderen al die jaren hadden opgevangen. Nadine was op dat moment net bevrijd uit Ravensbrück en bleef een tijd in Malmö voor ze terugkeerde naar Parijs. In 1946 vonden de vrouwen elkaar terug in Brussel. “Het verhaal is gebaseerd op fragmenten, dus we weten niet exact hoe dat ging. Natuurlijk wou ik dat er iemand bij was met een camera om hen te filmen in slow motion, terwijl ze elkaar in de armen vlogen en kusten,” zegt Gertten. “Al was het wellicht niet zo moeilijk. Ze zullen vast adressen hebben uitgewisseld in het kamp.”

De vrouwen blijven een paar jaar in Brussel en Nelly begint weer te zingen, onder meer voor de nationale radio vanuit het Flageygebouw. In 1950 verhuizen ze samen met Nelly’s dochter Claude naar Caracas in Venezuela: een nieuwe start met minder oorlogsherinneringen. Kleindochter Sylvie vertelt dat ze er als kind nog regelmatig op bezoek ging. De twee vrouwen hadden er aparte slaapkamers en zeiden aan vrienden ter plaatse weleens dat ze nichtjes waren. Over een relatie werd niet gesproken. Maar op hun vele foto’s en oude Super 8-opnames kunnen ze hun liefdevolle blik voor elkaar niet verbergen. Een strelende hand achter de rug, stralende gezichten bij etentjes met vrienden, een steelse glimlach naar elkaar. Gerttens eigen opnames duurden tweeënhalf jaar. In de loop van haar zoektocht zie je kleindochter Sylvie meer en meer ontspannen en zelfs meelachen met haar oma.

“Haar vragen zijn redelijk universeel: wie is mijn grootmoeder? Wie was die vrouw met wie ze leefde?” vertelt Magnus Gertten. “Die stilte in families is herkenbaar. Ik heb al veel berichten gekregen van mensen die in hun eigen familiegeschiedenis gelijkaardige verhalen vonden.”

Dagboek

Het is een van de redenen waarom de lgbtqi+-gemeenschap het verhaal omarmt. “Ik ben zelf geen activist. Ik wil gewoon belangrijke, inspirerende verhalen brengen,” zegt Gertten. “Dit is er zo eentje. We tonen dat lesbische liefde er altijd is geweest en dat het een fundamenteel mensenrecht is. Tegelijkertijd is dit een universeel liefdesverhaal waarin we ons allemaal kunnen herkennen.”

De documentaire ging begin dit jaar in première op het Filmfestival van Berlijn. Deze week komt hij in de zalen voor het grote publiek. “Er is vandaag een grote politieke relevantie. Nog altijd 73 landen erkennen lgbtqi+-rechten niet,” zegt Gertten. Hij hoopt dat zijn film ook in die landen zal kunnen spelen. Zoals in China, waar Nadine tot haar dertigste woonde. Ze was er advocaat en zelfs erekolonel, maar verhuisde bewust naar Parijs om te gaan werken voor de Amerikaanse schrijfster en lesbische pionier Natalie Clifford Barney. Volgens Gertten maken Chinese jongeren nu al video’s over Nadines leven op de lokale YouTube.

Dat leven stopte samen met dat van Nelly weer in Brussel. De twee keerden in 1969 terug uit Venezuela. Nadine stierf in 1972, Nelly vijftien jaar later. Ze liggen allebei begraven in Elsene, maar alleen Nelly’s graf is gemerkt. Ondertussen ligt haar dagboek nog bij haar kleindochter in Frankrijk.

“Ik vond stukjes van de originele pagina’s, geschreven in het kamp met potlood. Daarna vond ik de getypte manuscripten. En een opmerkelijke versie, met de hand geschreven door Nadine. En ik besefte dat ze besloten hebben om dit verslag samen te schrijven,” vertelt Sylvie. “Ze wilden hun liefdesverhaal vertellen. De ontmoeting in Ravensbrück. De liefde. Die waanzin, zoals Nelly het noemde. Maar niemand wilde het publiceren.”

Sylvie Bianchi bespreekt een publicatie nu met uitgevers. Wanneer die er is, overweeg dan een leesclub met je grootouders. Want hoe goed kennen jullie elkaar?

Nelly & Nadine wordt in première vertoond op 5/10 (19.00) in Palace, cinema-palace.be