Artists in residence: Johannes Vermeer in Delft

De Nederlandse schilderkunst kent heel wat hoogtepunten. Het nadeel daarvan is dat minder bekende, maar evenzeer fijne en typisch Nederlandse genrestukken, stillevens of landschapsschilderijen bij een museumbezoek wel eens over het hoofd gezien worden - ten voordele van Zonnebloemen, Melkmeisjes en andere Nachtwachten.

Persoonlijk vind ik veel Hollandse zeventiende-eeuwse stillevens met vis, kaas of tulpen erg smakelijk. Of de donkere taferelen in rumoerige herbergen of langs de kaden van Haarlem of Amsterdam. Voor deze rubriek, die over steden dient te gaan, hebben we een compromis gevonden.

Johannes Vermeer is natuurlijk zonder meer een van Hollands beroemdste meesters. Zijn bekendste schilderijen betreffen interieurs die worden bevolkt door stille deernen die nu eens hun melkkannetje uitgieten, dan weer een brief lezen, met de luit spelen of hun paarlen oorring tonen. Maar Vermeer is ook twee keer uit zijn kot gekomen om een minder kenmerkend buitenzicht te schilderen. Het ene heet Het straatje. Daarop schilderde Vermeer met bijna fotografische trefzekerheid en kleurenbeheersing enkele huizengevels in zijn geboortestad Delft. Het andere is Gezicht op Delft, wellicht het beroemdste stadsgezicht uit de Nederlandse kunstgeschiedenis.

Gezicht op Delft toont al even helder en minutieus een panorama van de stad, dat sinds de zeventiende eeuw evenwel stelselmatig verloren is gegaan. Vooraan staat het roerloze water van de haven aan de rivier Schie, waar enkele schepen hebben aangemeerd voor de Schiedamse en de Rotterdamse poort. De lucht, die meer dan de helft van het schilderij inneemt, is niet bepaald Delftsblauw. De meest dreigende wolken zorgen voor een goedgeplaatste schaduwpartij, die de blik van de toeschouwer naar het centrum zonnige centrum van de stad leidt, waar de toren van de Nieuwe Kerk staat te blinken. De weinige menselijk figuren op de voorgrond zorgen niet meteen voor een levendige aanblik. Misschien is de aangekondigde of net gepasseerde plensbui daar debet aan. Of zou de reden te zoeken zijn in het feit dat Vermeer met een camera obscura werkte? Dit primitief fototoestel liet hem als schilder toe een realistische compositie op te zetten, waarna hij dan natuurlijk wel nog de menselijke figuren als poppetjes in dat decor moest zetten. Het stadsgezicht is dus even verstild als de interieurs in Vermeers doofstomme wereld. Vermeer was een calvinist die met een katholieke vrouw was getrouwd. Zijn schoonmoeder had veel invloed op het gezin Vermeer, maar blijkbaar toch niet op zijn schilderwerk.

Het genie van Vermeer werd, net als dat van Vincent van Gogh twee eeuwen later, pas lang na zijn dood erkend. Dat heeft te maken met de dagdagelijkse onderwerpen die hij koos, maar misschien toch ook met de stad waar hij zich ophield. Delft was een belangrijke Hollandse stad. Maar in de tijd van Rubens – een eeuw voor Vermeer – had Antwerpen al evenveel inwoners als Delft nu heeft: iets meer dan honderdduizend. Een grotere kunstscène, meer potentiële mecenassen, een minder honkvast bestaan: ze hadden Vermeer misschien tot nog grotere daden, en allicht tot een grotere productie kunnen aanzetten.

Waardige ambassadeurs
Van Vermeer zijn maar een vijfendertigtal werken bewaard. Ironisch is ook dat van de man die in 1632 in Delft geboren werd en er in 1675 ook weer dood ging, momenteel geen enkel werk nog in die stad te zien is. Gezicht op Delft behoort toe aan het Mauritshuis in Den Haag, andere werken hangen in Berlijn, Parijs, New York, of Londen. Anderzijds is het altijd een mooie gedachte dat schilderijen gaan waar de schilder nooit kwam, dat ze als stille en waardige ambassadeurs de schoonheid verspreiden, dat je er naartoe moet reizen om het te kunnen zien, waardoor dat automatisch een gebeurtenis blijft, en dat je dankzij zo’n schilderij van een stadsgezicht van in de ene stad naar de andere kan kijken.