Artists in residence: Orhan Pamuk in Istanbul

Als er zoiets bestaat als een stadsschrijver, dan is de Turkse Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk er één. Pamuk weet dan ook dat stad en wereld even eindeloos zijn, en vereenzelvigt ook zichzelf en zijn personages graag met de veelkantigheid van de miljoenenmetropool.

Het gaat nog altijd niet geweldig goed met de vrije meningsuiting in Turkije. De reguliere media waren al in grote mate een onderdeel geworden van de propagandamachine van Recep Tayyip Erdogans AK-partij, en iets meer dan een week geleden heeft die partij in het parlement ook een nieuwe wet goedgekeurd die de greep van de overheid op het internet versterkt.

De enge nationalisten in Turkije sloven zich al langer uit om redelijke stemmen te smoren. Iemand die daarvan kan meespreken is de Turkse schrijver Orhan Pamuk, die in 2006 bedacht werd met de Nobelprijs literatuur. Dat hij die prijs kreeg, zal ook wel te maken hebben met de strijd die Pamuk in het verleden verplicht werd te voeren met het Turkse gerecht. De manier waarop Pamuk werd lastiggevallen door hypernationalistische aanklagers met het verstand van een rozijn is hallucinant. Met name de beruchte wet die het beledigen van de Turkse staat strafbaar stelt, speelde daarin een belangrijke rol. Alsof het idee dat je een staat zou kunnen beledigen nog niet gek genoeg is, werd de wet in het geval van Pamuk dan ook nog eens met terugwerkende kracht ingeroepen.

De kwestie leidde natuurlijk meer dan Pamuk lief was de aandacht af van zijn literaire oeuvre. Al kan het een troost zijn vast te stellen dat een schrijver dezer dagen toch nog zo’n impact kan hebben op het maatschappelijke bestel. Blijkbaar voelen de totalitaire profeten van het grote gelijk zich toch nog altijd ongemakkelijk wanneer iemand volop de twijfel omarmt en de complexiteit van de werkelijkheid erkent. Zo’n schrijver is Pamuk alleszins. Hij is allesbehalve een gemakkelijke schrijver, omdat de plot van zijn romans zich lustig vertakt, en zijn personages zich niet altijd makkelijk laten vatten. Voor de Westerse lezers is de culturele verwijdering, en het feit dat Pamuk graag historische romans schrijft, nog een extra hindernis.

Anderzijds is Pamuk ook bij uitstek een stadsmens en een stadsschrijver. In die zin is zijn werk, ondanks het uitgesproken historische perspectief en de misschien wat exotische uitstraling, uiterst universeel en hedendaags. Miljoenenstad Istanbul laat zich immers probleemloos lezen als een krachtenveld waar oost en west, geschiedenis en heden, welvaart en armoede, het seculiere en het religieuze, leven en dood eeuwig op elkaar inwerken. Dat Pamuk zijn eigen autobiografie en zijn biografie van zijn geboortestad zo innig met elkaar verweven heeft in zijn boek Istanbul, zegt genoeg. Als je je realiseert dat iemands identiteit bepaald wordt door een plek waarvan identiteit op haar beurt alleen maar in de identiteit van miljoenen andere mensen kan worden gevat, dan wordt eenheidsdenken vanzelf een hachelijke zaak.

Istanbul is een heerlijk boek, maar misschien nog beklijvender zijn de teksten die Pamuk over Istanbul heeft geschreven in zijn roman Het zwarte boek. Omdat daarin ook de fictie voluit haar rol speelt. Het zwarte boek is een ingewikkelde literaire whodunit waarin het hoofdpersonage Galip op zoek gaat naar zijn verdwenen geliefde Rüya en zijn neef – haar ex – Celal. De hoofdstukken waarin de plot zich ontrolt worden afgewisseld en gaandeweg vermengd met de krantencolumns van Celal die je niet alleen doen verdwalen in de straten, maar ook verdrinken in de Bosporus, waar de skeletten van Kelten en kruisvaarders, kadavers van dolfijnen, roestige kromzwaarden en Roemeense tankers naast elkaar liggen. Met de roman laat Pamuk eens te meer zien dat je mensen het hardst beledigt door te capituleren voor de complexiteit die hen kenmerkt, en hen dan maar te reduceren tot dragers van een beperkt aantal karakteristieken, talen, normen en waarden.