'Winnie Mandela is nog steeds een rolmodel'

Moeder en metafoor
Net zomin als Malcolm X is Dear Winnie, een geschiedenisles. Het is wel een muzikale, dansante, gefragmenteerde, niet-chronologische voorstelling, met toespelingen op de historische werkelijkheid, maar evengoed metaforische betekenislagen of verwijzingen naar de autobiografie van de performers. Toeschouwers mogen dus vooraf of nadien wat huiswerk maken, maar kunnen ook gerust wat verloren lopen.

“We zaaien bewust wat verwarring,” zegt Junior Mthombeni, “want die is er altijd in intense en complexe historische situaties. De openingsscène, waarin Denise Jannah een sangoma vertolkt – een soort van healer die contact maakt met wereld van de voorvadereren – zet de toon. Zij roept de geest van Winnie op, maar evengoed die van de voorouders van onze spelers. Zo begint de zoektocht naar onze identiteit en onze trauma's. Winnie is als moederfiguur ook een metafoor. Zeker de jongeren in Zuid-Afrika zeggen nu vooral de figuur van Winnie nodig te hebben in plaats van – met alle respect – die hele Rainbow Nation van Desmond Tutu en Nelson Mandela, die niet tot het uiterste zijn gegaan om de klassenverschillen ongedaan te maken. Winnie was radicaler maar is aan de kant geschoven, waardoor wonden zijn blijven etteren en trauma's onverwerkt zijn gebleven. Vandaar ook de lichamelijke kramp die je een paar keer terugziet in de voorstelling en die ik ook bij mijn vader heb gezien. Dat geeft allemaal aan hoe belangrijk het genezingsproces is om klaarheid te scheppen.”

Een belangrijke scène is die waarin de Zuid-Afrikaanse aartsbisschop Desmond Tutu aan het hoofd van de Waarheids- en Verzoeningscommissie aan Winnie vroeg om daar sorry te zeggen. Mthombeni: “Van alle kaderleden binnen het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) was zij een van de enigen die voor die Waarheidscommissie moesten verschijnen. Daarmee plaatsten ze haar aan de kant van de beschuldigden. Omdat ze een vrouw was, zei ze zelf. Blijkbaar bestond de behoefte om van Nelson Mandela, die de burgeroorlog had voorkomen, een engel te maken en van Winnie Mandzikela de duivel.”

Toen in 1988 de jonge ANC-activist Stompie Seipei ontvoerd en vermoord werd, bleken de daders een aantal jongeren te zijn uit de Mandela United Football Club, die fungeerde als bodyguards van Winnie. Ze werd vrijgepleit, maar in tegenstelling tot de andere hoofdrolspelers bleven alle verdachtmakingen aan haar kleven, en werd de strategie om haar te demoniseren een succes. Mthombeni: “Ondanks de opsluiting, de verbanning, de mishandelingen en de aanvallen is ze ook nog in de townships gebleven toen die letterlijk in brand stonden. Dan vind ik het bijna arrogant om hier vanuit onze luie zetel te zeggen: goh, wat zij allemaal gedaan heeft, is toch wel stout.”

Op sterk water
Dat in Dear Winnie, negen vrouwen van kleur op het podium staan, is uniek. Uiteraard zijn ze dat ieder op zichzelf ook en vertolken ze verschillende stemmen. De Brusselse choreografe Alesandra Seutin heeft een Belgische vader en een Zuid-Afrikaanse moeder, wier familie in ballingschap naar Zimbabwe trok. “Toen Winnie en Nelson scheidden, was mijn moeder triest en teleurgesteld omdat Winnie zoveel voor hem betekend had. Het voelde als verraad. In onze patriarchale samenleving zijn witte mannen nog altijd de gatekeepers en staat de zwarte vrouw achteraan in de rij. Wanneer zij boos is, wordt ze neergezet als vervelend, disruptief, luid en zwak. Ook om die onrechtvaardigheid aan te klagen, is Winnie nog altijd een rolmodel.”

“Toen de apartheid in 1994 eindigde, veranderde er weinig,” treedt de Brusselse zangeres met Zuid-Afrikaanse wortels Tutu Puoane haar bij. “Winnie wilde tastbare veranderingen, maar Nelson gaf te veel op voor de vrede.”

Voor een jonkie als Andie Dushime zorgde Dear Winnie, dan weer voor een bewustwordingsproces. “Ik kom er nu pas langzaam achter hoeveel ik eigenlijk heb onderdrukt,” zegt Dushime. “Als je het breder trekt, gaat de voorstelling over de representatie van de zwarte vrouw.” Voor hiphopster Gloria Boateng komt daar nog eens de eerste professionele ervaring bij. Boateng: “Ik was producer, beatmaker en rapper. Dat ik nu ook dans en acteer, is een kinderdroom die uitkomt.”

“Dat we allemaal zwarte vrouwen zijn, is misschien wel onze enige gemene deler,” besluit Joy Wielkens. “En het wordt ook geen vrolijke voorstelling van een clubje vrouwen. Ik hoop dat mensen in hun kern geraakt worden en voelen waar de strijd over gaat.”

De officiële rassenscheiding in Zuid-Afrika duurde van 1948 tot 1990, het jaar van de vrijlating van Nelson Mandela. Maar Dear Winnie, hekelt ook namen als Jan van Riebeeck, die als Nederlands commandant de handelspost inrichtte die later Kaapstad werd, of de in Amsterdam geboren Hendrik Verwoerd, die als premier van de Nasionale Party het ANC verbood, dat al sinds 1912 de belangen van de zwarte bewoners behartigde. Zelfs Desmond Tutu, die na de eerste vrije verkiezingen van 1994 met zijn zalvende stem de Rainbow Nation bepleitte, wordt geparodieerd.

Gevoelige witte zieltjes krijgen dan weer een spiegel voorgehouden wanneer in navolging van de zwarte Saartjie Baartman, die eind achttiende eeuw naar Europa werd geëxporteerd om naakt – en na haar dood zelfs op sterk water – tentoongesteld te worden, de witte muzikant Cesar Janssens als een hersenloze aapman op het podium wordt beschimpt. Mthombeni: “Dat is heftig, en sommige toeschouwers nemen die beledigingen ook persoonlijk. Maar er is nu eenmaal een verschil tussen zien 'hoe erg het is wat die zwarten allemaal meemaken' en het ook eens voelen. Dehumanisering is een van de thema's van de voorstelling.”

Een stad van geluiden
Bovenal is Dear Winnie, een niet-aflatende stroom van energieke dans en beweging, van muziek en superieure (samen)zang door geweldige performers. Het is afhankelijk van de zaal en de samenstelling en instelling van het publiek in welke mate de vonken overslaan, maar aan het einde is iedereen onder de indruk. Alesandra Seutin: “Voor de dans heb ik geluisterd naar de visie van Junior, maar ook gekeken naar de diversiteit van de cast. Om hen zowel individueel als unisono het verhaal te laten belichamen, eerder dan het op te voeren. Met oog voor de lichte en de donkere momenten.”

De ingrediënten reiken van oude video's van Soweto over de populaire straatdans pantsula tot Miriam Makeba en Rage Against the Machine. Nog een hoofdrol is weggelegd voor de monumentale muziekinstrumenten met dito geluid die door Cesar Janssens geconcipieerd zijn op basis van ervaringen in Zuid-Afrika. Janssens: “De eerste keer in Soweto was voor mij onbevattelijk. Samen vormen de instrumenten een stad: ze evoceren onder meer de geluiden van de massa, de dreunende laarzen van de neergeslagen opstanden, de ontginning van de mijnen en de eeuwige voortgang van de mens en zijn conflicten.”