Pass-ages in Vorst: een plek om te sterven, midden in het leven

Bij Pass-ages in Vorst liggen dood en leven letterlijk niet ver van elkaar: het is een geboortehuis én een huis waar mensen komen sterven. Dat gebeurt er niet verborgen in een ziekenhuis, maar omgeven door leven. “Mijn tante heeft hier het best denkbare levenseinde kunnen beleven.”

Als Steph (50) in juni van dit jaar in Pass-ages komt wonen, trekken de bewoners van het pand grote ogen. De nieuwe buurvrouw heeft altijd wel een grap paraat en nodigt zowat elke week vrienden uit voor een feestje. Ze slaat ook meteen aan het tuinieren en speelt met de kinderen van de buren, die toegang hebben tot het tuintje achter haar appartement. Nee, het is niet meteen wat de buren hadden verwacht van iemand die haar laatste levensfase ingaat. Toch is Steph ongeneeslijk ziek.

“Ze was iemand die heel snel contact legde,” vertelt de Nederlandse Emmy (80), die vrijwilliger is bij Pass-ages, in de buurt woont en vaak langskwam. “Ik toonde haar de wijk en ging mee inkopen doen. Als ze bijvoorbeeld tomatenplantjes ging bestellen, dan vertelde ze meteen aan de verkoper dat ze er niet zeker van was of ze die nog ging kunnen afhalen, omdat ze terminaal was.”
Bewoonster en vrijwilligster Salomé herinnert zich dan weer hoe moeilijk Steph, die opvoedster was in een Jetse school, het vond om het begin van het nieuwe schooljaar te missen. Maar ook hoe de doodzieke vrouw wél nog de tijd vond om een baantje te regelen op haar oude school voor Mohsine, de zoon van een andere vrijwilligster die in hetzelfde complex woont. Steph zal uiteindelijk op 18 september sterven.

Huis voor het levenseinde

Stéphanie, zoals de vijftigjarige voluit heette, was een van de eerste vier bewoners van het maison de mourance (het huis voor het levenseinde) van Pass-ages, het eerste in zijn soort in ons land en wellicht ook wereldwijd. Het concept? Wie ongeneeslijk ziek is en de laatste weken of maanden niet thuis of in een ziekenhuis wil of kan doorbrengen, kan hier terecht. Het huis voor het levenseinde telt drie kamers in een appartement met gemeenschappelijke keuken, woonkamer en tuintje. De bewoners brengen hun eigen medische omkadering mee, maar kunnen ook rekenen op een uitgebreid netwerk van vrijwilligers om hen bij te staan.

Het huis voor het levenseinde is deel van een groter geheel. Pass-ages, dat is ook een geboortehuis én een collectief woonproject met tien woningen boven het maison de mourance. Niet zomaar cohousing, maar een coöperatieve structuur waar verschillende generaties en inkomens­niveaus samenwonen. Zo worden drie van de appartementen beheerd door een sociaalverhuurkantoor. De leeftijdsmix wordt dan weer gegarandeerd via de gevarieerde woninggrootte. En als een gezin groeit of krimpt, kan het verhuizen binnen hetzelfde huis.

Alle volwassen bewoners zijn automatisch ook vrijwilliger en besteden wekelijks vijf tot twintig uur aan de vzw. Die inzet kan rond het maison de mourance draaien of rond het geboortehuis, dat er net naast ligt, op de benedenverdieping. Of het nu om koken, boodschappen, een gezelschapsspel of gewoon een luisterend oor gaat, altijd staat er wel iemand paraat.

“De grootmoeder van mijn man woonde in een Italiaans dorp waar er nog hechte netwerken waren en mensen nog vaak thuis stierven,” vertelt Sabrina. “Het is een beetje alsof de logica van die plek hier opnieuw is geconstrueerd.” De vrouw beviel in augustus in het geboortehuis, waar ze vier dagen verbleef. Ze leerde er Steph kennen in de communicerende tuin achter de twee appartementen. “Ze had haar tuinschopje in de hand en was bijzonder grappig, als ik aan haar terugdenk moet ik nog altijd glimlachen.”

Sabrina koos voor Pass-ages omdat ze niet wou bevallen in de hypermedische omgeving van een ziekenhuis. “Mijn vriendinnen hadden daar niet enkel slechte herinneringen aan, hier kon mijn man gewoon blijven slapen, de vrijwilligers zorgden voor alles. We wilden een plek waar we elkaar als gezin van drie konden leren kennen. Eerlijk gezegd, op basis van de website werd ik niet warm van het idee om te bevallen naast mensen die gaan sterven. Maar een vriendin overtuigde me om de plek toch te bezoeken. Dat bezoek en het hartelijke onthaal van de vrijwilligers gaven de doorslag. Het bleek ook echt de ervaring waarop we hadden gehoopt.”

De logica van een dorp heropbouwen, dat was ook een beetje het opzet van initiatiefneemster Isabelle Verbist, die ons een rondleiding geeft door het project. Zowel het geboorte- als het sterfhuis heeft momenteel geen bewoners, maar de vrijwilligers hebben wel verzamelen geblazen voor hun wekelijkse brunch. “Dat betekent niet dat we hier willen leven zoals vroeger, maar we proberen de goeie dingen van het dorpsleven wel vast te houden. Hoe creëer je sociale banden die toestaan dat je ergens tot op het einde kan leven? Hoe bouw je een plek waar mensen niet meteen weg moeten zodra het moeilijker wordt? Dat waren hier centrale vragen.”

Verbist toont het geboorte- en sterfhuis, de grote openbare tuin achter het gebouw met een vijvertje – 'Er ontspringen hier bronnen' – en slaat een praatje met een kleuter op het terras achter het huis voor het levenseinde. Het jongetje vertelt dat hij verkouden is en dus een dagje school overslaat. Verbist trakteert hem op een brede glimlach. “Ik heb er altijd van gedroomd om een plek te creëren waar je kon bevallen én sterven tussen de bloemen, de eenden in de vijver en kinderen die rondrennen.”

Die plek maakt op zijn beurt deel uit van een nog groter geheel. Pass-ages is een van de drie verenigingen die onder de koepelnaam Calico (Care and Living in Community) het huis in de Deltastraat bewonen. De andere twee zijn het feministische Angela D. dat tien woningen aanbiedt voor vrouwen in een moeilijke situatie en Community Land Trust Brussel.

Goed omringd heengegaan

Terug naar september. Steph woont zo'n twee maanden in Pass-ages als ze een medebewoner krijgt. Arlette (75) is niet alleen een stuk ouder, ze is ook lang niet meer zo mobiel. “Het begin was even aanpassen voor Steph, die zich ondertussen helemaal thuis voelde in het appartement,” herinnert vrijwilligster Salomé zich. “Maar uiteindelijk zijn ze erg gehecht geraakt aan elkaar en zag je hoe ze voor elkaar zorgden. Arlette was bijvoorbeeld erg religieus en wou op zondag naar de mis kijken op tv. Steph en ik hebben ruim een uur zitten zoeken naar een manier om die mis te bekijken op de nieuwe tv, hoewel Steph helemaal niets met religie had.”

Arlette overlijdt na een drietal weken bij Pass-ages, een week nadat ook Steph wat onverwacht is gestorven. “Bij Arlette hadden we het voelen aankomen en de familie verwittigd,” vertelt Salomé. “Haar nicht is hier blijven slapen en op haar laatste dag waren ook haar zus, broer en favoriete verpleegster bij haar. Een vrijwilligster met wie ze goed overweg kon, zong dan weer gregoriaanse liederen die ze graag hoorde. Toen haar broer, die ze niet zo vaak zag, net vertrokken was, is ze overleden. Elle est morte entourée.”

Zowel Steph als Arlette zal uiteindelijk opgebaard worden bij Pass-ages, waar de naasten haar nog een laatste groet kunnen brengen. “Bij Steph hebben mensen eerst nog de kist beschilderd, op haar vraag. Na de plechtigheid is ze uiteindelijk op de tonen van 'Je t'aimais, je t'aime, je t'aimerai' van Francis Cabrel naar buiten gedragen. Arlette was erg aangedaan en volgde die scène uit haar bed aan het raam. Toen Arlette een week later ook overleden was, hebben we hier ook nog een deelmoment voor familie en vrienden georganiseerd, waarin we herinneringen aan haar ophaalden. Er waren drie generaties aanwezig, er is geweend maar ook veel gelachen. Verdriet gewoon verbergen helpt niet.”

Bewoners, externe vrijwilligers of naasten van de overledenen, iedereen is vooral erg enthousiast over Pass-ages. Toch maakten tot nog toe maar vier mensen gebruik van het sterfhuis en nog eens vier van het geboortehuis, terwijl beide toch al anderhalf jaar open zijn. Veel is dat niet. Zijn de circa 1 miljoen euro aan Europese steun – om de woningen op de gelijkvloerse verdieping te kopen – en de lopende subsidies van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (GGC) dan wel goed besteed?

“Het klopt dat we verrast waren dat het zo lang duurt,” zegt Salomé. “En als vrijwilliger die hier boven woont, vond ik het lastig om in een project mee te draaien waarvan de buik grotendeels leeg bleef. Maar wat we hier doen, is echt een paradigmawissel en die heeft tijd nodig. We zijn zolang gebombardeerd met de boodschap dat we amper zelf mogen beslissen als het over bevallen en sterven gaat. Op die cruciale momenten worden we verondersteld alles aan een medische omgeving toe te vertrouwen, kinderen er weg te houden. Het duurt even voor mensen beseffen dat ze leven en dood in eigen hand kunnen nemen.”

Tegelijk merkt Salomé dat er langzaamaan meer belangstelling is, maar dan vooral via mond-tot-mondreclame. “Tijdens de begrafenisplechtigheden van Steph én Arlette was zowat iedereen het concept van Pass-ages aan elkaar aan het uitleggen.” Ook Isabelle Verbist geeft toe dat de opstart trager gaat dan verwacht. “Maar de hele sector begint ons nu wel beter te kennen en beseft dat we geen concurrenten zijn, maar complementair. In elk geval zien we nu meer aanvragen. En we hadden al bezoek uit Frankrijk en Zwitserland om te kijken hoe we werken.”

Merci Arlette

Dominique Bouckenaere, voormalig voorzitter van de Brusselse federatie voor palliatieve en continue zorgen, kijkt alvast positief naar een initiatief als Pass-ages. “Het heeft zeker zin. Zulke vormen van middle care, tussen de ziekenhuisomgeving en een verblijf thuis, zouden in het algemeen meer steun moeten krijgen. Mensen die er gebruik van maken, kosten trouwens veel minder aan de maatschappij dan wie in een volledig medische omgeving wordt opgevangen.”

Het slotwoord is voor Dominique, een nicht van Arlette die haar geregeld kwam opzoeken. “Mijn tante heeft hier het best denkbare levenseinde kunnen beleven, we hadden nooit kunnen dromen dat het zo mooi kon zijn. Ik heb echt het gevoel dat alle betrokkenen gewonnen hebben bij de formule: Arlette zelf, haar naasten én de vrijwilligers. Toen ze aankwam, stond er 'Welkom Arlette' op een bordje aan de ingang. Na haar dood las ik 'Merci Arlette'.”