Beter sorteren: de witte zak moet op dieet

Een verplichte oranje én blauwe zak en maar één wittezakophaling per week meer in tien gemeenten: tegen volgend jaar ziet de huisvuilophaling in Brussel er volledig anders uit. Vanaf 2026 wordt bovendien het Brusselse gft-afval lokaal tot biogas verwerkt. Het beloofde statiegeld voor blikjes en drankverpakkingen lijkt dan weer veraf.

Zo'n 500.000 ton, of maar liefst 2.000 keer het gewicht van het Atomium. Zo veel afval – afkomstig uit de Brusselse witte zakken, en van bedrijven, maar ook van ingezameld zwerfvuil – wordt er elk jaar ongesorteerd verbrand. Dat cijfer moet voor minister Alain Maron (Ecolo) omlaag.

Want bij de verbranding van al dat afval komt momenteel evenveel CO2 vrij als bij 145.000 rondrijdende auto's, goed voor 7 procent van de totale jaarlijkse CO2-uitstoot in het gewest. Met de geproduceerde stoom uit die verbranding wordt elektriciteit opgewekt, die wordt verkocht aan het net.

Als Brussel tegen 2030 zijn klimaatdoelstellingen wil halen – bijna de helft minder CO2 uitstoten dan in 1990 – moet de hoeveelheid verbrand vuilnis stevig naar omlaag: de regering mikt op 30 procent minder. Afval moet beter gesorteerd worden en kan dan bovendien nuttig hergebruikt worden: als grondstof voor compost, biogas en een kringloopeconomie.

Om die redenen besliste de Brusselse regering bij haar aantreden in 2019 al dat het afvalbeleid grondig hervormd moest worden. Een coronapandemie en energiecrisis later deed minister van Klimaattransitie, Leefmilieu, Energie en Gezondheid Maron eerder deze maand de Brusselse plannen uit de doeken. Plek voor de presentatie: de verbrandingsoven.

De taferelen aan de verbrandingsoven spreken tot de verbeelding. Neem nu de loskade, waar dagelijks twee- à driehonderd vuilniswagens duizenden witte vuilniszakken lossen in een gigantische sleuf. Een paar meter hoger bedient een man in een stuurcabine een enorme grijparm – we moeten aan het lunapark denken op de kermis – om al dat naar beneden tuimelende afval met elkaar te vermengen, voor het in de verbrandingsinstallatie terechtkomt.

De regeringsplannen gaan niet enkel over de witte zak, zegt Maron even later op de persconferentie. Voor matrassen – blijkbaar een van de grote afvalproblemen in de stad – hout- en metaalafval, textiel en puin van bouwwerven worden vanaf volgend jaar aparte sorteer- en recyclagestromen opgezet. Overheidsdiensten mogen van dan af geen wegwerpverpakkingen en plastic flessen meer aanbieden. Vanaf januari 2025 wordt het apart sorteren van kledij verplicht.

Nog nieuw: groente-, fruit- en tuinafval (gft) wordt vanaf 1 mei 2023 verplicht apart ingezameld, zoals voorzien in het regeerakkoord. Organisch afval maakt nu 40 procent uit van wat er in de witte zak terechtkomt. Het apart inzamelen moet er samen met de uitbreiding van de blauwe vuilniszak toe leiden dat er véél minder restafval in de verbrandingsoven belandt. Uiteindelijk zou nog maar een derde van wat in de huidige witte zak zit, mogen overschieten.

“Ofwel gooi je het gft-afval in je eigen compostvat, ofwel breng je het naar een wijkcompost in de buurt, ofwel gebruik je een oranje zak,” zegt Maron. Hij kijkt bedenkelijk als journalisten vragen hoe mensen in een appartement zonder tuin moeten omgaan met stank en vliegjes uit de oranje zak.

“Op dezelfde manier als ze dat tevoren met de witte zak deden. Ik woon zelf in een huis zonder tuin of compost en ik heb een kleine gft-container voor de oranje zak. Er zijn altijd pragmatische oplossingen, het is vooral een kwestie van de zakken heel goed dicht te knopen.” Er zijn al 35.000 kleine gft-containers uitgedeeld voor thuisgebruik, en Maron belooft dat er nog een 70.000-tal zullen volgen.

Eigen biogasinstallatie

De oranje zakken worden nu nog ver weg – naar Ieper en Herstal – gevoerd, maar vanaf 2026 moet dicht bij het waterzuiveringsstation aan het kanaal een Brusselse 'biomethanisatie'- of vergistingsinstallatie de deuren openen, die om rendabel te zijn jaarlijks 30.000 ton gft-afval moet verwerken tot biogas en compost. De lokale verwerking van het organische afval moet het aantal vrachtwagens op de weg doen dalen, en zo ook de CO2-uitstoot van het transport.

In 2019 zamelde Net Brussel slechts 22.000 ton aan voedsel- én groenafval (in de groene zak) in. “Vandaar dat de verplichting door het Gewest om organisch afval te sorteren vanaf 2023 zo belangrijk is,” zei Michaël Ooms, de expert rond biomethanisatie die voor Leefmilieu Brussel het project begeleidt, een jaar geleden al aan BRUZZ.

“Want het potentieel is er: in de witte zakken van particulieren zit jaarlijks 120.000 ton organisch afval. Tel daar nog het organische afval van bedrijven bij. Verder willen we ook verspreid over het gewest organisch afval blijven inzamelen, via thuis- en wijkcomposten.”

Ook voor pmd-afval (plastic+, metaal en drankblikken) wordt apart sorteren vanaf mei 2023 verplicht, in de vernieuwde blauwe zak. Zo wordt de witte zak opnieuw een stukje leger. Daardoor worden ook de ophaalrondes gereorganiseerd, kondigt Maron aan. Voor organisch afval zullen immers meer vuilniswagens nodig zijn, en voor de witte zakken minder. Vanaf 1 mei 2023 zal de witte zak om die reden nog maar één keer per week worden opgehaald in Jette, Haren, Heembeek, Oudergem, Sint-Agatha-Berchem, Evere, Ganshoren, Ukkel, Watermaal-Bosvoorde en de twee Woluwes.

“Het gaat om meer residentiële gemeenten waar relatief veel bewoners in grote appartementsblokken wonen,” legt Maron uit. “Daar kunnen ze hun afval in verzamelcontainers gooien.” Een derde van de bewoners van die gemeenten woont in zulke flatgebouwen. De andere helft van de Brusselse gemeenten zal op een later tijdstip volgen, maar dat is, zoals Maron zelf zegt, niet meer voor deze legislatuur.

Meer ondergrondse vuilniscontainers staan niet gepland, behalve op vraag van projectontwikkelaars in nieuwe wijken. “Het kost veel geld en het afval dat in die containers wordt gegooid, is minder goed gesorteerd,” zegt de minister. “Bovendien zouden we tienduizend parkeerplaatsen moeten opofferen om plaats te maken. Voor mij geen probleem ...”

Verplichtingen opleggen is één ding, ervoor zorgen dat de nieuwe regels ook worden opgevolgd is in Brussel vaak een heel ander paar mouwen. De regering wil in eerste instantie informeren en sensibiliseren, niet bestraffen. De Brusselaar moet volgens Maron vooral overtuigd worden. Aan flatgebouwen is het sowieso moeilijk om uit te vissen wiens vuilnis in sorteerovertreding is. Bovendien heeft netheidsagentschap Net Brussel maar 25 inspecteurs in dienst die vuilniszakken openen om te controleren of correct gesorteerd is. De pakkans voor overtreders is dus erg klein.

Statiegeld op de lange baan

En wat met het statiegeld voor drankverpakkingen, dat in het Brusselse beleidsakkoord staat? Maron repte er niet over tijdens de voorstelling van zijn hervormde afvalbeleid. Hoewel zijn ambtstermijn midden 2024 eindigt, zijn er nog geen concrete plannen.

“Veertig procent van het zwerfvuil in de natuur bestaat vandaag uit drankverpakkingen: plastic flesjes en metalen blikjes die momenteel geen waarde hebben,” zegt Pieter Elsen van de Brusselse milieuorganisatie Canal It Up. “Maar als die flesjes en blikjes per stuk plots 20 cent waard zijn, zoals in Duitsland, dan verandert dat. Ook al zijn er misschien nog mensen die flesjes of blikjes op straat gooien, anderen zullen ze oprapen vanwege hun statiegeldwaarde.”

Veertien Europese landen, waaronder Duitsland, Denemarken en Zweden, hanteren al jaren een statiegeldsysteem voor blikjes en plastic flesjes. Minister Maron lijkt af te wachten. Hij zegt al langer dat een statiegeldsysteem in de drie gewesten ingevoerd moet worden, om aanzuigeffecten te voorkomen. Maar in Vlaanderen en Wallonië lijken de zaken alvast te bewegen.

Waals minister van Leefmilieu Céline Tellier (Ecolo) heeft een studie geregeld die de economische en sociale impact van de invoering van een statiegeldsysteem zal bestuderen, net als de verschillende mogelijke modellen en bedragen. Brussel en Vlaanderen hebben zich daarbij aangesloten.

Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) kondigde een paar weken geleden aan dat een statiegeldsysteem tegen 2025 voor haar "onvermijdelijk" lijkt. Volgens het Vlaamse regeerakkoord moet er in 2021 20 procent minder zwerfvuil zijn gevonden dan in 2015, en dat lijkt onhaalbaar. Daarom wil de minister extra maatregelen nemen.

In 2018 legde toenmalig minister van Leefmilieu Joke Schauvliege (CD&V) statiegeld al een eerste keer op tafel, maar toen wist de industrie de regering nog te overhalen dat preventie en sensibilisering voldoende zoden aan de dijk zouden zetten.

Recycleerbaar tot nieuwe flessen

“Statiegeld vereist een heel logistiek systeem, maar dat zouden de supermarkten moeten opzetten, want zij verkopen al dat plastic en blik,” zegt Elsen. “Dat zou hen misschien tot nadenken stemmen over welke producten ze inkopen. In Duitsland leidt het systeem nu tot een retour van 97 procent.”

Bovendien is het ingezamelde blik en plastic een veel puurdere stroom dan in de blauwe zak, zegt Tom Zoete van Recycling Network Benelux, een milieuorganisatie die mee aan de basis ligt van de Statiegeldalliantie, waarmee bedrijven en gemeenten de overheid oproepen om zo snel mogelijk een statiegeldsysteem in te voeren. Vijf Brusselse gemeenten hebben zich tot nu toe al aangesloten: Jette, Koekelberg, Etterbeek, Sint-Gillis en Sint-Lambrechts-Woluwe.

“Om de inhoud van de blauwe zak te verwerken tot nieuwe flesjes moet het plastic vermengd worden met enorme hoeveelheden plastic uit statiegeldlanden”, zegt Zoete. “Flesjes of blikjes die je in openbare vuilnisbakken gooit, gaan dan weer gewoon de verbrandingsoven in. In een statiegeldmachine kunnen flesjes en blikjes één voor één worden ingevoerd, zonder ander plastic, folie of voedingsresten. Dat levert wél plastic op om nieuwe flessen van te maken.”

Demir hakt de knoop door nadat de nieuwste zwerfvuilcijfers bekendgemaakt zijn, en wellicht ook na de hoorzitting over statiegeld en minder wegwerpverpakkingen die de Brusselse organisatie Canal It Up afdwong door meer dan 15.000 handtekeningen in te zamelen.

“5.700 van die handtekeningen komen van Brusselaars, en voor een hoorzitting in het Brussels parlement zijn er maar duizend nodig,” zegt Elsen. “We zijn intussen uitgenodigd om samen een datum te zoeken voor een hoorzitting in de commissie Leefmilieu van het Brussels parlement.”