Op stap in de wijk Bon Air: tussen razende ring en groene velden

Dat de lucht in de Wetstraat levensbedreigend vies is, weten we. Maar hoe zit het eigenlijk in de wijk Goede Lucht, tussen de groene velden van het Pajottenland en de razende Ring? Portret van een buurt die ook de meeste sociale woningen van het gewest telt. “Luchtkwaliteit? Die vogelstront op onze auto's door die grote bomen, dat ze dáár eens iets aan doen.”

Aan de Ferdinand Crapsstraat 2 in Anderlecht staat een wat merkwaardig gepositioneerd gebouw. Het tien verdiepingen tellende woonblok van de Anderlechtse Haard is zowat tegen de grote Ring gekleefd, op hooguit tien meter afstand van de rijweg. Het complex met sociale woningen is de enige hoogbouw in Goede Lucht, de wijk die vandaag het grootste aandeel sociale woningen van heel Brussel telt, liefst zestig procent. Maar daarover later meer.

Aan de ingang ontmoeten we de 87-jarige Maria. Ze is net terug van haar tweede vaccinprik en neemt ons mee naar haar woning op de tweede verdieping, aan de zijde van de snelweg. Zodra we binnen zijn, schuift ze voorzichtig langs kasten gevuld met engelenbeeldjes en muren vol familiefoto's naar het woonkamertje. Daar staat een toestel dat ze tegenwoordig niet meer uit haar leven kan denken: een luchtzuiveraar.

“Ik had erg veel last van hoesten en slijm,” legt Maria uit, terwijl ze het toestel aanzet, een routine zodra ze binnenkomt. Het apparaat slaat meteen aan het meten en duidt het niveau van de luchtvervuiling aan. Maria fronst als ze het cijfer acht ziet verschijnen. “De dokter zei dat het aan de luchtvervuiling door de snelweg ligt en raadde zo'n toestel aan. Sindsdien gaat het beter. Ik kan weer slapen.”

Dat de nabijheid van de snelweg hier gezondheidsproblemen veroorzaakt, bevestigt ook haar dochter Nicole, die na de vaccinprik bij haar moeder logeert. “De tweede verdieping is net boven de afscheidingsmuur tussen de autoweg en dit blok, de plek waar de vervuiling misschien wel het grootst is.” Nicole wijst naar de dichtgemaakte luchtroosters. “In theorie moet daar de verse lucht uitkomen, maar in de praktijk bleek dat een soort zwart stof en rook het nog eens naar andermans eten. Dus heb ik dat dichtgeplakt.”

Laurier met zwarte blaadjes

Dat de problemen met luchtvervuiling zich niet tot de tweede verdieping beperken, merken we ook op de negende etage, als we binnenstappen bij de dove Paul. Op tafel liggen een berg tabak en een halfopgerookte sigaret. Zodra de man het raam opent, slaat een golf van verkeerslawaai de kamer binnen, en wanen we ons plots midden op de Ring tussen het verkeer. Even over het stoffige profiel voor het raam vegen, levert hier een zwarte vinger op. Met gebaren geeft Paul te kennen dat hij het raam daarom niet opent. Ook niet om te roken? “Ah neen, dat is ongezond!”

Een kennis van Paul die op bezoek is en gebarentolk speelt, wijst naar de overkant van de snelweg. In de Scherdemaalwijk staan daar nog verschillende sociale flatgebouwen. “Daar ken ik ook mensen en de luchtvervuiling is er minstens even erg, zelfs bij blokken die wat verder van de snelweg staan. Misschien doordat de wind vaak uit het westen komt? Ik herinner me een laurierstruik op een balkon, waarvan de achterkant van de blaadjes gewoon zwart was.”

Het Séverineplein, in het hart van de Goede Luchtwijk, een goede tweehonderd meter ten westen van de Ring. Zo problematisch de luchtkwaliteit vlak bij de Ring is, zo weinig klachten zijn er hier in het centrum van de tuinwijk. Dat is niet alleen buikgevoel van de bewoners, maar blijkt ook uit metingen die de gemeentelijke basisschool Goede Lucht uitvoerde samen met Leefmilieu Brussel. “Verschillende leerkrachten en ikzelf hebben twee periodes lang een meettoestel gedragen en we kregen onlangs de resultaten,” vertelt directeur Anne-Marie De Roose. “Ik kan nu met een gerust hart meedelen: de lucht in basisschool Goede Lucht is goed!” De goede resultaten zijn niet alleen het gevolg van een gunstige ligging. De school kon de gemeente ook overtuigen om een sluiproute pal voor de school af te sluiten én experimenteert met een schoolstraat.

Wat we met eigen ogen vaststellen in de wijk, strookt met wat de wetenschap zegt. Dat leert onder meer een blik op de kaarten van de Intergewestelijke Cel voor het Leefmilieu (Ircel). Die tonen de donkerrode concentraties aan stikstofdioxide op de Ring en vlak ernaast, die vervolgens heel snel overgaan in geel en zelfs donkergroen, dezelfde kleur van de Pajotse velden die aan de wijk grenzen. Diezelfde kaart toont ook hoe de vervuiling van de Ring vooral oostwaarts wordt geblazen, weg van Goede Lucht.

“Honderd meter kan voor luchtvervuiling al een heel groot verschil maken, zeker voor stikstofdioxide,” bevestigt Frans Fierens van Ircel. En het hoeft zelfs lang geen honderd meter te zijn, zo weet VUB-professor Bas de Geus, die luchtkwaliteit tijdens het fietsen onderzocht. “Uit de metingen die we deden, bleek al een enorm verschil tussen de vervuiling die een fietser in het verkeer inademt en de luchtkwaliteit op een afgescheiden fietspad dat er een of twee meter naast ligt.”

Boom- en drugoverlast

Terug naar de bewoners van Goede Lucht of de Bon Air, zoals de Vlaamse Brusselaars hier zeggen. Behalve vlak naast de snelweg lijkt niemand hier echt wakker te liggen van luchtkwaliteit. Marie-Rose en Daniel (beide 63) horen het in Keulen donderen als we erover beginnen. “Maar weet u wat wél een probleem is? Die grote bomen hier aan het plein, die voor duivenstront zorgen op onze auto's. Dat ze daar eens iets aan doen! Er staat zelfs al jaren een dode boom tussen, ronduit gevaarlijk!”

De boomoverlast is niet de enige zorg van het echtpaar. Ze zien ook met lede ogen aan hoe het plein 's avonds wordt ingenomen door jongeren die er barbecueën, drugs gebruiken en ook dealen. Vaak gaat het daarbij om bewoners uit de Peterboswijk enkele kilometers verderop, vertelt dochter Melissa (30). “De controles in de Peterboswijk zijn veel groter geworden, dus komen ze naar hier. Het is afgelegen en je kan hier ook naar alle kanten wegvluchten als er toch eens politie komt.”

Marie-Rose en Daniel – zij Nederlands-, hij Franstalig – wonen hier sinds de jaren tachtig en Marie-Rose groeide hier zelfs op. “Mijn grootmoeder, die eerst in de Marollen woonde, is hier al komen wonen. Men had haar opgeschreven voor een huisje, omdat ze te veel kinderen had. Bijna iedereen in de wijk had toen zes tot acht kinderen. Wij hebben hier gekocht toen dat nog kon en hebben achteraan bijgebouwd. Voor mijn man was dat de voorwaarde om hier te komen wonen. Een eigen badkamer en zo. Zelf heb ik me mijn hele jeugd lang in de lavabo gewassen.”

Wellicht behoorde Marie-Roses grootmoeder tot de allereerste generatie bewoners van een tuinwijk die in 1923 werd ingehuldigd. De naam van de wijk, maar ook van de straten, is daarbij niet toevallig gekozen. Op onze tocht door de buurt lopen we ook door de Hygiëne­straat, de Matigheidslaan, de Geestdrift- en de Gezondheidsstraat, waar Perfectus best wel even wil poseren voor het naambordje aan zijn gevel. Vlak naast zijn grondstuk vertrekt een van de vele binnenpaadjes, die zo typerend zijn voor dit type van wijken. En aan de andere zijde begint een gevelrij die ooit uniform moet zijn geweest, maar vandaag een hoog mozaïekgehalte heeft.

“Die namen zijn typisch voor de tuinwijken die vlak na de Eerste Wereldoorlog ontstonden,” zegt historicus Roel Jacobs. “Het is de tijd van het hygiënisme, waarbij gezondheid een belangrijke plaats krijgt bij woningprojecten voor arbeiders. Het is ook de eerste keer dat er grootschalig wordt geïnvesteerd in kwaliteitsvolle woningen voor die groep. Niet toevallig natuurlijk: de arbeiders waren nog maar net revoluties begonnen in Rusland en in Duitsland, en zoiets moest hier vermeden worden.”

Samen pintelieren

De aanwezigheid van Marie-Rose en Daniel toont dat er honderd jaar na de inhuldiging nog altijd nazaten van die eerste generatie in de wijk wonen. “Maar de voorbije 25 jaar of zo is de bevolking wel heel erg veranderd,” observeert dochter Melissa. “Vroeger kende iedereen elkaar hier en zaten de ouders te pintelieren op het trottoir, terwijl wij als kinderen samen op straat speelden. Die spirit is weg en er komen ook steeds meer nieuwe bewoners, vaak met een migratieachtergrond.”

Het fenomeen dat Melissa beschrijft, is typisch voor veel tuinwijken, zegt Jacobs. “De generatie die er start, heeft doorgaans dezelfde leeftijd en wordt samen oud tot er een collectieve generatiesprong volgt.” Het gevolg: veel samenhorigheid, maar ook een ouderdomsstructuur die lange tijd uit evenwicht blijft. “En dat er minder sociaal contact is? Daar hebben we als samenleving samen voor gekozen natuurlijk. Als we vrij hebben, zitten we voor de televisie of een ander scherm of gaan we naar een werelddeel dat we absoluut moeten gezien hebben. Dat geldt minstens evengoed voor de autochtone bevolking.”

Die samenhorigheid in de wijk had vele facetten. Zo konden veel mannen die niet in een Duits werkkamp wilden belanden, tijdens de Tweede Wereldoorlog in de wijk onderduiken. Dat blijkt uit een hobbywerkstuk over de wijk, van de hand van oud-bewoner Zacharie De Neys. Maar hetzelfde document vertelt ook over regelmatige vechtpartijen, waarbij de jeugd van de Bon Air leeftijdsgenoten van andere sociale woonwijken eens een lesje ging leren. Het is een traditie die de bewoners die we spreken zich nog herinneren.

De auteur vertelt ook met smaak hoe de Anderlechtse burgemeester Henri Simonet in de jaren 1970 de nieuwe sportzaal aan het Séverineplein zou inhuldigen. Om alles vlot te laten verlopen, was de steen daags voordien alvast overgebracht naar de werflocatie. Groot was de verbazing van de gemeentediensten, toen bleek dat het prachtstuk 's nachts was ontvreemd. Simonet zou uiteindelijk een inderhaast gezocht witte vervangsteen plaatsen.

Een andere, oudere anekdote getuigt dan weer over de armoede en zelfredzaamheid van de bewoners van Goede Lucht. In het crisisjaar 1937 besloot het gemeentebestuur een vestiaire te bouwen voor de spelers van de lokale voetbalclub, die zich tot dan in hun stamcafé omkleedden. De gemeentearbeiders trokken overdag een mooie in hout uitgevoerde vestiaire op, die 's nachts alweer werd ontmanteld door de buurtbewoners. De planken werden vervolgens verwerkt in tuinhuizen of konijnenhokken of gingen gewoon de kachel in.

De plek waar de vestiaire ooit werd uitgekleed is vandaag niet meer te zien en hetzelfde geldt ook voor het toenmalige voetbalterrein van de ploeg Bon Air, die verhuisde naar Dilbeek. Waar ooit het voetbalterrein was, ligt vandaag een asfaltstrook van ruim honderd meter breed. Dagelijks passeren er ruim 140.000 voertuigen, vlak onder het raam van Maria. “Dat raam doe ik zo weinig mogelijk open, maar af en toe kan ik het niet laten,” geeft ze nog mee bij het afscheid. “Een mens heeft toch een beetje verse lucht nodig?”