De Leopold II-laan: van wandelboulevard naar drukke verkeersader… en terug?

Steeds meer gemeenten timmeren aan autoluwe wijken. Maar wat gebeurt er met de grote verkeersassen wanneer circulatieplannen doorgaand verkeer alsmaar meer uit het centrum zullen houden? Kan de geschiedenis van de Leopold II-laan inspiratie bieden?

De Leopold II-laan is niet altijd een drukke verkeersas geweest. Het ontwerp van de laan maakte deel uit van het plan van architect Victor Besme, die belast was met de uitbreiding van de stad en een aantal nieuwe wijken ontwierp.

“Dat plan kreeg vorm in de jaren 1860 met als doel het gebied ten noorden van het Kanaal te verstedelijken,” vertelt Thierry Demey, die enkele boeken schreef over het Brusselse erfgoed. Besme kreeg de steun van koning Leopold II, die – in zijn streven naar stedenbouwkundige grootsheid – vooral verknocht was aan brede lanen en grootse bouwwerken. Zo zag ook de Leopold II-laan het licht: als een brede wandelboulevard met plaats voor allerlei vervoersmiddelen.

“Er was een centrale laan voor koetsen die ofwel door paarden getrokken werden ofwel al door een motor werden aangedreven,” vertelt Demey. “Er waren twee grote lanen met vier tot zes bomenrijen, een piste voor ruiters en hun paard en een laan voor voetgangers. Een fietspad bestond toen nog niet, maar wel waren er ventwegen vlakbij de huizen. In de centrale laan reed ook een tram.” Volgens Demey betrof het een echte wandelboulevard: “De Brusselaars gingen daar wandelen op zaterdag of zondag en de straat werd ook wel beschouwd als een park in de stad.”

Maar tijdens de jaren 1950 ondergingen de belangrijkste boulevards in Brussel ingrijpende veranderingen, waarbij de auto absolute voorrang kreeg. Tramsporen werden verlegd om meer ruimte te scheppen, rijwiel- en ruiterpaden en andere wandelruimten werden verwijderd en bomen werden op grote schaal geveld. Dat was ook het lot van de Leopold II-laan. Vooral naar aanleiding van de wereldtentoonstelling van 1958 werden heel wat veranderingen doorgevoerd. De hoofdstad - en bij uitstek het hele land - had niet de infrastructuur om al die bezoekers in goede banen naar de Heizel te leiden. De laatste jaren voor de Expo veranderde België dan ook in één bouwwerf.

“Voor de Expo in 1935 werden al enkele aanpassingen gedaan, maar ten tijde van de Expo van 1958 worden de grote middelen bovengehaald,” vertelt Demey. “De beleidvoerders dachten dat mensen van overal in het land naar Brussel zouden komen en dat ze dat met de auto zouden doen. Om de doorstroom van al die auto’s mogelijk te maken, plaatsten ze een viaduct.”

Door het drievaksviaduct werd de wandelboulevard omgetoverd in een drukke stadssnelweg. De brug startte aan het kruispunt met wat nu de Koning Albert II-laan is, overbrugde het IJzerplein, het Saincteletteplein en het kanaal en eindigde even voor het Simonisplein aan de basiliek. Het viaduct werd een belangrijke verbinding tussen het stadscentrum en de eerste Belgische autosnelweg: de A10 (nu E40) van Brussel naar Oostende.

Oorspronkelijk zou het viaduct snel weer verdwijnen omdat het enkel bedoeld was om de verkeersstroom van de expo op te vangen. Dat gebeurde tegen de zin van de bewoners: die moesten plots vrede nemen met een autoweg op slaapkamerhoogte. Ze protesteerden dan ook een hele wereldtentoonstelling lang met zwarte vlaggen over de hele Leopold II-laan. Het protest bracht echter weinig zoden aan de dijk. Meer nog, de eerste werken die in het kader van de Expo ’58 plaatsvonden, waren slechts het startpunt voor een uitgebreider netwerk van stadssnelwegen. De belofte dat de tijdelijke brug na de expo zou verdwijnen, werd gebroken. In de jaren 1970 werd dit programma onder druk van de Brusselaars teruggeschroefd, maar dat kon de statige boulevards niet meer redden.

Tunnels

Het viaduct zou oorspronkelijk blijven staan tot de Expo van 1958 gedaan was, maar al snel bleek de brug zo onmisbaar dat ze tot in de jaren tachtig bleef staan. De constructie was berekend op 30.000 wagens per dag, een aantal dat al snel werd overschreden. In 1975 telde het Wegenfonds 44.500 wagens op het viaduct en nog eens 26.500 eronder. In 1979 begon men samen de werken aan het toekomstige metrostation Simonis met de bouw van de tunnels onder de Leopold II-laan.

“Dat gebeurde onder leiding van Henri Hondermarcq, toenmalig algemeen directeur Bruggen en Wegen en vader van het Belgische wegennet,” vertelt Thierry Demey. “Hij was naar de Verenigde Staten gereisd en liet zich inspireren door wat ze daar deden. Hij leerde er dat het interessant kon zijn om tunnels onder kruispunten te bouwen om de absorptiecapaciteit te verhogen.” Tijdens de metrowerken in 1981 nam het aantal wagens zelfs toe tot 75.000. Die metrowerken leidden tot de afbraak van het viaduct van Koekelberg. Pas in de zomer van 1984 was het echt gedaan met het viaduct en eind augustus 1986 opende de Leopold II-tunnel. Maar de grandeur van de wandelboulevard Leopold II was dan al lang verloren.

Prestige

In 1991 werd begonnen met de herinrichting van de boulevard en de buurt. Geleidelijk aan herwon de laan zijn oude prestige, of dat was toch de bedoeling. “Na de aanleg van de tunnels heeft Brussel de heraanleg van de laan op zich genomen,” weet Thierry Demey.

“Ze probeerden de filosofie van de oude boulevard opnieuw tot leven te wekken, weliswaar zonder de bomen. In ruil werden planten in bakken gestopt. Wel behielden ze de klassieke structuur met een centrale laan en ventwegen aan de zijkanten. Maar daar waar de tunnels tot een grotere toegankelijkheid hebben geleid, zijn veel woningen verdwenen ten voordele van kantoorgebouwen. Een tunnel van meer dan twee kilometer trekt natuurlijk veel pendelaars aan, terwijl men misschien gehoopt had het verkeer meer over de stad te verdelen.”

De bewoners van de Leopold II-laan leden zwaar onder de aanleg en heraanleg van hun boulevard die uiteindelijk 30 jaar geduurd heeft. Heel wat handelaars en bewoners trokken er weg. Toen de 'nieuwe' Leopold II-laan zoals die er nu bijligt op 5 oktober 1991 officieel werd ingehuldigd, protesteerden de bewonerscomités tegen de feestvreugde die ermee gepaard moest gaan. De bouwwerven waren dan wel verdwenen: met hen vertrokken ook haast alle bewoners.

In 2018 startte men aan de renovatie van de tunnels. De werken waren hoogdringend, want ’s lands langste autotunnel verkeerde in een erg slechte toestand, met onder meer vallende brokstukken tot gevolg. Bij de renovatie van de 2.600 meter lange tunnel werd het wegdek heraangelegd, kwamen er zeventien nieuwe nooduitgangen, kreeg de tunnel volledig nieuwe technische installaties en werd de structuur van de tunnel gerenoveerd.

De werken hadden een sterke impact op het autoverkeer. De tunnel was bijvoorbeeld verschillende keren afgesloten tijdens de zomermaanden. De Leopold II-tunnel werd eind mei 2022 feestelijk ingehuldigd. Ook de naamsverandering naar Annie Cordytunnel was vanaf dan een feit. Dankzij de vernieuwingsoperatie beantwoordt de langste tunnel van het land nu aan de hoogste kwaliteits- en veiligheidsnormen.

Maar de tunnel – waar dagelijks circa 60.000 voertuigen doorrijden – scoort nog steeds erg slecht wat betreft luchtkwaliteit. Om het probleem van luchtvervuiling in Brussel in kaart te brengen en te werken aan een leefbaardere stad, maten VUB-onderzoeksgroep Cosmopolis en stadsbeweging BRAL bijna twee jaar de luchtkwaliteit. De tunnels scoorden bijzonder slecht.

“Door het gebrek aan luchtcirculatie zijn plaatsen zoals de tunnels van de kleine ring vergelijkbaar met moderne koolmijnen. Metrotunnels zijn ook bijzonder vervuild,” klonk het in 2019 bij monde van een van de onderzoekers. Ook het burgeronderzoek CurieuzenAir bracht met nooit gezien detail de luchtkwaliteit in de Europese hoofdstad in kaart. Langs de Leopold II-laan in Koekelberg namen de onderzoekers een snoer van oranje en rode stippen – het resultaat van slechte luchtkwaliteit – waar. Een gevolg van de vele files in die buurt.

Naar de toekomst

Welke toekomst willen het Brussels Gewest en de buurtbewoners voor de Leopold II-laan in een tijd waarin circulatieplannen het verkeer steeds meer uit het stadscentrum proberen te houden? Kunnen en willen we terug naar de glorietijd van de Leopold II-laan als groene wandelboulevard begrensd door loofbomen?

“We mogen altijd dromen,” lacht Demey. “Het is natuurlijk makkelijk om achteraf kritiek te geven, maar als we vergelijken met Parijs, Berlijn of Wenen, dan zien we dat de ring rond die steden veel verder van het centrum aangelegd werden. Hier hebben ze die heel dichtbij het centrum gelegd, wat de auto’s uit Antwerpen en Gent natuurlijk als het ware verplicht om naar het centrum te rijden om hun bestemming te bereiken. Beter had geweest indien de ring rond de stad werd aangelegd, en niet erin. Dan hadden ze die tunnel nooit moeten aanleggen. Maar we kunnen blijven nadenken over opties om de wijken meer verkeersluw te maken.”

Dat doen ook de Brusselaars zelf. Buurtbewoners konden in de loop van vorig jaar mee nadenken over de toekomst van de wijk. Enkelen droomden groots, tot een overkapping van de metrosporen toe. Zo droomden meerdere Brusselaars van een ‘Parck XL28’, een extra large groene ruimte die het bestaande L28-park vanaf metrohalte Belgica zou doortrekken tot aan Simonis. De initiatiefnemers hoopten op een overkapping van de sporen en zelfs een zwemvijver of waterpartij en startten er een petitie voor op.

Maar uiteindelijk werd gekozen voor een programma met 35 specifieke buurtprojecten. Dankzij een participatief traject in 2020 en 2021, werd het programma voor het Stadsvernieuwingscontract ‘Rondom Simonis’ aangepast. Op 18 maart 2022 keurde de regering het Stadsvernieuwingsproject – dat de wijken rondom het metrostation Simonis omvat en zich uitstrekt over de gemeenten Koekelberg en Sint-Jans-Molenbeek – goed. In het Stadsvernieuwingsproject worden 35 projecten voor dat gebied voorgesteld. De plannen concentreren zich onder andere op de Leopold II-laan.

De bedoeling van het zesde stadsvernieuwingscontract is om betere verbindingen te voorzien tussen weerszijden van de Leopold II-laan. Via de heraanleg van enkele zijstraten van die laan, moet het Simonisplein ook beter aansluiten op het Saincteletteplein aan het kanaal. Concreet gaat het om de zone tussen metrohaltes Belgica, Simonis, Ossegem en Zwarte Vijvers. Een belangrijke nadruk ligt op groen en zachte mobiliteit. Er komt een ‘groen schoolparcours’ tussen het Koninklijk Atheneum Sippelberg en het Zwarte Vijversplein, waar verschillende stukken van de open ruimte groener en veiliger zullen worden ingericht.

Volgens het Stadsvernieuwingscontract moet een herinrichting van de Leopold II-laan bovendien de vernieuwing van de openbare ruimte aan beide zijden van de laan mogelijk maken. “De laan is niet alleen een vervoersinfrastructuur, maar moet ook een ruimte worden die een antwoord biedt op vraagstukken in verband met het klimaat, ecologie en commerciële ontwikkeling,” klinkt het in het programma.

Daarbij wil men plaatsen creëren die het makkelijk maken voor mensen om elkaar in de openbare ruimte te ontmoeten. Met dit doel in het achterhoofd zal een voormalig hotel worden omgevormd tot een ‘projecthotel’ voor lokale initiatieven en ondernemerschap. Daarnaast zouden de zijwegen van de laan opnieuw worden ingericht om een hoogwaardige fietsroute te creëren. “Deze interventie wordt door Brussel Mobiliteit als een prioriteit beschouwd,” klinkt het. Om een klimaatgerichte visie te ontwikkelen – met aandacht voor onder andere regenwaterintegratie, parkeerproblematiek of vegetatiemogelijkheden – zal een studie uitgevoerd worden.

Ook het bestaande L28-park zal worden doorgetrokken tot aan metrohalte Ossegem. Vandaag stopt dat park ter hoogte van Belgica. Het moet een groene fietsverbinding worden langs de metrosporen, maar er komen ook ontmoetingsplekken waar je kan rusten. Ten slotte krijgt het Simonisplein zelf een heraanleg, net als de omliggende zijstraten. De nadruk ligt op comfort en openheid, klinkt het. Nog tot de lente van 2027 kunnen de regering en de gemeenten de nodige studies en aanbestedingen opstellen om de werken voor te bereiden. De uiteindelijke werken moeten eind 2029 rond zijn.

Ontdek meer over dit thema in het krantje van Filter Café Filtré Atelier.