Artists in residence: Astrud Gilberto in Rio de Janeiro

Toen Duran Duran begin jaren 1980 op zoek was naar een meisjesnaam die stond voor exotisme en feestjes die nooit eindigden, kozen ze voor ‘Rio’. Maar in de Braziliaanse badstad lopen nog meisjes rond die zich een weg baanden naar de verbeelding.

De Italiaan Umberto Eco, wereldberoemd geworden door zijn historische whodunitDe naam van de roos, is behalve auteur ook professor. Hij doceerde semiotiek ofte tekenleer aan verschillende universitaire instellingen. Op die manier specialiseerde hij zich in literaire interpretatie, het onderdeel van de literaire kritiek waarin het verband tussen teken en betekenis een belangrijke rol speelt. En natuurlijk had zijn vakgebied ook invloed op zijn romans. Die zitten immers vol verwijzingen die uitnodigen tot interpretaties van (over)ijverige lezers, waar Eco dan weer commentaar op kan geven. Zo vertelt Eco in het boekje Bekentenissen van een jonge schrijver over het Braziliaanse meisje Amparo, de Braziliaanse liefde van de held Casaubon in zijn romanDe slinger van Foucault. Toen Eco eens had laten vallen dat hij eigenlijk niet wist waarom hij het meisje Amparo had genoemd, en alle vergezochte speculaties daaromtrent van de hand gewezen had, wees een vriend hem op het liedje Guantanamera, waarin inderdaad de naam ‘Amparo’ voorkomt. Toen hij dat hoorde ging Eco overstag: “Ik kende dat liedje heel goed, al kon ik me er geen woord van herinneren. Het werd, in het midden van de jaren 1950, gezongen door een meisje op wie ik in die tijd verliefd was. Ze was Latijns-Amerikaans, en erg mooi (...) Het is duidelijk dat ik, toen ik een charmant Latijns-Amerikaans meisje verzon, ik aan dat liedje had gedacht, en dat de naam ‘Amparo’, die ik compleet was vergeten, van mijn onderbewustzijn naar de pagina was verhuisd.”

Dat is natuurlijk een mooi verhaal. Een gewaagde maar misschien wel geslaagde historische reconstructie, die ernstig was bemoeilijkt door de grillen van het geheugen. Een verhaal dat inderdaad ook mooi illustreert hoe zelfs een auteur als Umberto Eco niet altijd weet of beseft waarom hij bepaalde zaken schrijft, en hoe dus zelfs in zijn romans bepaalde ‘keuzes’ totaal irrelevant zijn voor de interpretatie ervan.

Toch heb ik bij de uitleg van Eco nog vragen. Om te beginnen was ‘Amparo’ in het liedje Guantanamera niet de naam van een meisje maar van een berg ( Mi verso es un cierro herido/Que busca en el monte amparo’: mijn vers is als een gewond hert dat vlucht op de berg Amparo). En een ‘Guantanamera’ is een meisje dat afkomstig is van (het Cubaanse eiland) Guantanamo en dus geen Braziliaanse. Bovendien verwierf het lied met de tekst van de Cubaanse dichter José Martí pas bekendheid in de jaren 1960, toen eerst Pete Seeger en daarna de Amerikaanse band The Sandpipers er commercieel succesvolle opnames van maakten. Tegen de uitleg van Eco pleit zeker dat noch Seeger, noch The Sandpipers mooie Latijns-Amerikaanse meisjes waren. Al hadden The Sandpipers wel achtergrondzangeressen, en stond op hun platenhoes van hun versie van het nummer wel het donkerharige Amerikaanse model Dolores Erickson op een wit strand afgebeeld. Er zitten dus op zijn minst behoorlijk wat onnauwkeurigheden in de uitleg van de professor.

Sensuele zangpartij
Zou het kunnen dat Eco de naam Amparo wel aan Guantanamera heeft ontleend, maar dat er zich in zijn onderbewustzijn toch ook nog andere associatieve processen hebben voltrokken? Eco’s uitleg doet namelijk veel meer denken aan een ander liedje, dat wél over een Braziliaans meisje gaat en dat ook door een Braziliaans meisje werd gezongen. De wereldhit The girl from Ipanema, oorspronkelijkGarota de Ipanema, dateert in ieder geval uit exact dezelfde periode als Guantanamera. Het werd geschreven door Antônio Carlos Jobim, die daarmee de fundamenten legde van de Braziliaanse bossa nova. De geboorteplaats van deze muziekstijl tussen samba en jazz wordt dan ook gesitueerd in Ipanema, de mondaine badplaats in het zuiden van Rio de Janeiro. Het liedje werd in 1965 wereldberoemd in de versie van de Amerikaanse saxofonist Stan Getz, de Braziliaanse gitarist João Gilberto en diens toenmalige vrouw Astrud Gilberto die de sensuele zangpartij voor haar rekening nam. Misschien is Eco’s Amparo wel een combinatie van Astrud Gilberto en het denkbeeldige meisje uit Guantanamera. Het meisje van Ipanema op haar beurt is nog weer iemand anders, namelijk Heloísa Pinheiro, het meisje dat de auteurs van het nummer dagelijks in Ipanema voorbij zagen lopen en dat later carrière maakte in Playboy. Onze supporters in Rio zijn dus andermaal gewaarschuwd: hou je hoofd erbij als er vrouwen in het spel zijn.