Artists in residence: Gerhard Richter in Milaan

Gerhard Richter is een van ‘s werelds meest vooraanstaande hedendaagse kunstenaars. De Oostduitser die in 1961 vluchtte naar West-Duitsland, is ondertussen 82 jaar. Hij werd geboren in Dresden en opereerde vooral vanuit Düsseldorf en Keulen, maar had ook wat met Milaan.

In de Dom van Keulen kan je gratis naar een van de werken uit Richters zeer diverse oeuvre gaan kijken. Een van de indrukwekkende glasramen in de gotische kathedraal is namelijk van zijn hand. De integratie van het hedendaagse kunstwerk in het eeuwenoude gebouw botste hier en daar op weerstand. Al kan je je afvragen waarom want er zijn wel meer kerken te vinden met abstracte glasramen. Met zijn glasraam keerde Richter terug naar zijn eerdere experimenten met abstracte geometrieën en kleuren, waarmee hij al in de jaren 1960 was begonnen, en die in 1974 uitmondden in een canvas met alleen maar vierkante kleurvakjes: 4096 kleuren. Het glasraam van Richter uit 2007 is samengesteld uit 11.500 kleine glasvlakken in 72 verschillende kleuren, die grotendeels willekeurig door elkaar zijn gezet. Het past de kathedraal als gegoten en je zou het zelfs wat braafjes kunnen noemen.

Maar er is nog een andere Dom die een centrale plaats bekleedt in het oeuvre van Richter: de Dom van Milaan. Eigenlijk kent het oeuvre van Richter vanwege zijn verscheidenheid geen centrale plaatsen, maar het schilderij Domplatz, Mailand uit 1968, werd nadat het in 2013 bij Sotheby’s 37 miljoen dollar opbracht wel zijn duurste kunstwerk. Het was op dat moment zelfs het duurste werk ter wereld van een nog levende kunstenaar. Richter maakte het schilderij oorspronkelijk in opdracht van de Duitse technologiereus Siemens voor hun kantoor in Milaan. Daar heeft het ook tot 1998 gehangen.

Domplatz, Mailand is een van Richters vele zogenaamde photo-paintings. Begin jaren 1960 begon Richter zich voor zijn schilderijen sterk te baseren op foto’s die hij zelf maakte of verzamelde uit tijdschriften. In sommige gevallen leidde dat tot hyperrealistische schilderijen, zoals de reeks verstilde schilderijen met kaarsen, waarvan er een het schopten tot op de hoes van het album Daydream Nation van de Amerikaanse indie-band Sonic Youth. Maar al snel liet Richter het realisme voor wat het was, en veranderde hij al schilderend het beeld. Door de oorspronkelijke contouren te vervagen, of door de afbeelding op een andere manier verregaand te abstraheren. Voor het schilderij van het centrale plein in de belangrijkste stad van Noord-Italië, paste hij het procédé van de photo painting voor het eerst toe op groot formaat. Als bron gebruikte hij een luchtfoto, maar het schilderij wijkt daar sterk van af, in de zin dat het de Dom slechts ten dele afbeeldt. Van het fiere bouwwerk, waarvan de bouw zes eeuwen in beslag nam, haalde slechts een fractie het canvas. Het is de (banale) begankenis op het stuk plein tussen de Dom en het monumentale portaal van de negentiende-eeuwse Galleria Vittorio Emanuele II die daardoor centraal komt te staan.

Complexe stadsrasters
Het moge verder duidelijk zijn dat onze eigen Luc Tuymans, die later dezelfde procédé’s gebruikte, voor een deel schatplichtig is aan de Duitser. Tuymans zorgt wel voor een iets substantiëlere narratieve achtergrond bij zijn schilderijen, terwijl het werk van Richter meer naar de lichtheid van de pop art neigt. Richter ging ook sneller verder met zijn exploratietocht. Had hij in 1964 na de dom van Milaan ook vele andere monumenten zoals de Sfinks van Gizeh of slot Neuschwandstein geschilderd, dan stortte hij zich in 1968 na Domplatz, Mailand verder op de stadsgezichten. Zo maakte hij nog een monumentaal schilderij van een grote luchtfoto van Milaan, dat hij later verknipte tot kleinere canvassen. Die ervaring zette hem er dan weer toe aan om ook de complexe stadsrasters op de luchtfoto’s van andere grootsteden (Madrid, Parijs en München) te gaan schilderen en verder te abstraheren.