Artists in residence: Mondriaan in Parijs

We herdenken vanaf dit jaar vijf jaar lang de Eerste Wereldoorlog, en daarvoor zijn wel een paar redenen te bedenken. Maar waarom herdenken we, om één en ander in perspectief te zetten, in dezelfde periode bijvoorbeeld niet ook de geboorte van Piet Mondriaan als abstract kunstenaar?

De naam van Piet Mondriaan (1872-1944) is verbonden met een aantal steden. Hij werd geboren in Amersfoort en ligt begraven in New York, waar hij de laatste zes jaar van zijn leven doorbracht. Daar maakte hij zijn laatste werken, de jazz-schilderijen Broadway Boogie Woogie en Victory Boogie Woogie.
Aan Victory Boogie Woogie werkte Mondriaan twee jaar en dan was het nog niet af. Het schilderij kreeg zijn naam postuum, omdat de overwinning in de Tweede Wereldoorlog ondertussen in zicht kwam. Daar was alleen nog een atoombom voor nodig, maar die bleef Mondriaan gespaard want hij stierf op 1 februari 1944. Zijn laatste schilderij is inmiddels te zien in het Gemeentemuseum Den Haag omdat de Nederlandse staat het in 1997 doodleuk aankocht voor zo’n 40 miljoen euro. Hallucinant en wat ons betreft fantastisch, want als u ooit moeite ondervindt om actuele kunst te verdedigen, dan vindt u in Mondriaan een sterke medestander. Ooit had hij een diepgaand conflict met zijn De Stijl-compagnon Theo van Doesburg over het gebruik van diagonale lijnen in hun schilderwerk, en waar zulks bij andere kunstenaars als gekoketteer geïnterpreteerd zou kunnen worden, geloof ik zo dat het Mondriaan bittere ernst betrof.

Mondriaans eerste nagenoeg abstracte schilderijen dateren al van 1912. Dat is het jaar dat hij naar Parijs verhuisde en daar een atelier nam in de straat met de toepasselijke naam rue du Départ. De kubisten Picasso en Braque waren toen al een paar jaar aan de slag. Maar Mondriaan, die tot dan toe al een paar stromingen had doorzwommen en net daarvoor nog hoofdzakelijk landschappen schilderde, evolueerde wel veel sneller en radicaler naar de totale abstractie. In zijn eerste tot lijnen en grijsvlakken gereduceerde composities dienden een blinde muur of de Parijse daken nog als vertrekpunt, maar Mondriaan nam snel afstand van de realiteit als inspiratiebron.

Oorlog in zwart-wit
De stad, in casu Parijs, diende Mondriaan dus om eerst inspiratie op te doen en vervolgens de motivatie te vinden radicaal zijn eigen weg te gaan. Ook zijn kleuren waren in het begin nog de grauwtinten van de stad, maar al in 1917 gebruikte Mondriaan voor het eerst de primaire kleuren geel, blauw en rood, en schilderde hij zo tijdloos en essentieel dat het voor iedereen herkenbaar zou worden. Als je naar een doek zoals Compositie in Kleur A (1917) kijkt, dat in Kröller-Müller museum hangt, en dan naar de datum waarop het geschilderd is, dan vraag je je af of er geen vergissing in het spel is. 1917! Stonden onze armen van geest toen niet in de loopgraven te sneuvelen voor een morzel gronds? Vóór de oorlog was Mondriaan wel van Parijs naar het neutrale Nederland teruggekeerd, maar het besef dat die vuile, primitieve oorlog in zwart-wit op hetzelfde moment heeft plaatsgehad als de geboorte van Mondriaans overbekende oeuvre noopt ons toch om even een en ander mentaal te synchroniseren. Leerkrachten zouden het moeten doen op school: een foto van de loopgraven naast een reproductie van Mondriaan hangen, en dan aan de leerlingen vragen hoeveel tijdsverschil ze denken dat tussen de twee zit.

Alleen als je zijn schilderijen in het echt ziet, riskeer je er de ouderdom van te kunnen aflezen. De strakke lijnen en helderwitte vlakken van de reproducties blijken dan zwaarbevochten partijen olieverf te zijn, geteisterd door het schadelijke petroleum dat Mondriaan gebruikte om de verf sneller te laten drogen. Een beetje oorlog voerde de schilder dus wel.