Artists in residence: Paul Simon in Johannesburg

Met ‘Do they know it’s Christmas?’ dompelt Band Aid 30 de wereld andermaal in een nostalgisch, volgens sommigen ook pathetisch en paternalistisch muziekbad onder. Maar behalve Ethiopië (Band Aid), Soedan (Band Aid 20) en het door ebola getroffen West-Afrika (Band Aid 30), leverde ook het Apartheidsregime in Zuid-Afrika ongewild een grote bijdrage aan het repertoire van het protestlied.

Protestsongs zijn van alle tijden, maar het sterrenensemble van Band Aid gaf er in 1984 een nieuwe dimensie aan door in een doos koptelefoons te graaien en gezellig samen te zingen voor een concreet goed doel met een concreet rekeningnummer. Snel volgde het exclusief Amerikaanse project USA for Africa met de single We are the World, en in 1985 de Live Aid! concerten.

De samenzang kende op het einde van 1985 een nieuw hoogtepunt. Dit keer was het blanke Apartheidsregime van Zuid-Afrika de belangrijkste bestemmeling van de muzikale boodschap. Dertigplussers herinneren zich vast Sun City nog, de wat schreeuwerige plaat van Artists United Against Apartheid, samengebracht door ‘Little’ Steven Van Zandt, gitarist van Bruce Springsteens E-street band. In dat nummer trokken Bob Dylan, Lou Reed, U2, Keith Richard, Miles Davis en vele andere grootheden van leer tegen de onderdrukking van de zwarte meerderheid in Zuid-Afrika, meer bepaald door te laten weten dat ze niet zouden gaan optreden in Sun City, een soort mini-Las Vegas op twee uur rijden van Johannesburg.

Little Steven was ook een van vele artiesten die optraden op het solidariteitsconcert dat georganiseerd werd op 11 juni 1988, de zeventigste verjaardag van de toen nog steeds opgesloten Nelson Mandela. Met Mandela Day van Simple Minds, Biko van Peter Gabriel, Sun City en ook nog Free Nelson Mandela van The Specials werden toen tijdens een van de hoogtepunten van de dag vier anti-apartheidsliederen na elkaar gezongen. Nelson Mandela zou later verklaren dat dit wereldwijd uitgezonden (maar in Zuid-Afrika gecensureerde) evenement zeker heeft bijgedragen tot zijn vrijlating in 1990.

1988 leverde tot slot ook nog een paar reggae-nummers op die de situatie in Zuid-Afrika tot onderwerp hadden. Zo was er South Africa van de Amsterdamse groep The Revelations met voetballer Ruud Gullit in een gastrol. En ook nog Gimme Hope Jo’anna van Eddy Grant, een nummer dat eveneens verwijzingen bevat naar Sun City, maar ook naar de lachende, dansende en zingende Zuid-Afrikaanse aartsbisschop en Nobelprijswinnaar Desmond Tutu en naar de grootste stad van Zuid-Afrika. Jo’anna is in dat liedje immers geen vrouw die het hof gemaakt wordt, maar een alternatieve afkorting van Johannesburg.

Wie wel deelnam aan de opnames van USA for Africa in 1985, maar afwezig was op het Mandela Day-concert in 1988, is Paul Simon. Zijn verhaal is interessant in het licht van de discussies die vandaag de dag worden gevoerd over dit soort benefietliedjes, omdat ze over de hoofden van de betrokkenen heen zouden gezongen worden in plaats van hen erbij te betrekken. In 1985, vlak na de opnames van USA for Africa, trok Simon namelijk voor twee weken naar Johannesburg, om daar kennis te maken en samen te spelen met Zuid-Afrikaanse muzikanten.

De daar aangeknoopte relaties en initiaties in inheemse muziekstijlen, inspireerden hem uiteindelijk tot zijn klassieke plaat Graceland, waar verschillende Zuid-Afrikaanse muzikanten zoals Tao Ea Matsekha, Bakithi Kumalo, Ray Phiri, General M.D. Shirring, de Gaza Sisters en het mannenkoor Ladysmith Black Mambazo aan deelnamen. Veel van de initiële opnames gebeurden zònder koptelefoons in een studio die veel weg had van een garage.

Graceland is te persoonlijk om een collectieve protestplaat te kunnen noemen, maar het ‘collectieve protest’ zat eigenlijk in het feit dat Simon (na de ‘halve Zuid-Afrikaan’ Johnny Clegg) de eerste was die een geïntegreerd muziekproject maakte met de verschillende rassen in Zuid-Afrika. Toch werd ook hem neo-kolonialisme en globalistische commercialisering van authentiek erfgoed verweten, bovenop de nog luidere kritiek op het feit dat zijn reis naar Johannesburg neerkwam op een inbreuk van de boycots tegen Zuid-Afrika.