Artists in residence: Edouard Empain in Heliopolis

Eerder in deze reeks hadden we het al over Brasília, de Braziliaanse hoofdstad die in de jaren vijftig uit het niets werd opgebouwd. Maar Brasília is niet enig en was ook niet eerst in zijn soort. Een straffer verhaal is dat van Heliopolis, dat nog van een halve eeuw vroeger dateert en waarin een onstuitbare Belg de hoofdrol speelde.

Edouard Empain werd in 1852 geboren in een vrij eenvoudig Waals gezin, maar zou zich stelselmatig opwerken tot bezieler van een machtig industrieel imperium dat op verschillende werelddelen actief was. Hij was zelf geen kunstenaar, maar verschillende architecten profiteerden van zijn ondernemingszin.

Empain begon als technisch tekenaar in een bedrijf met hoofdzetel in Brussel dat vooral rollend materieel voor de mijnbouw produceerde. Eens hij er de leiding van had, stortte hij zich voluit op de expansieve sector van tramlijnen en buurtspoorwegen. Hij haalde verschillende grote contracten binnen, realiseerde overnames, en werd actief in het bankwezen, waardoor zijn holding ook in het buitenland kon meedingen naar grote aanbestedingen. Zo mocht Empain rond de eeuwwisseling de eerste lijnen van de Parijse metro aanleggen. Om de fameuze ingangen daarvoor te ontwerpen, engageerde hij de Franse art-nouveauarchitect Hector Guimard die in Brussel het werk van Horta had ontdekt.

Omdat de Europese landen plots de deuren voor buitenlandse bedrijven sloten, ging Empain het vervolgens zoeken in Rusland, China, Congo en Egypte. In Egypte wilde Empain meer doen dan sporen leggen. Net buiten de hoofdstad kocht hij achtduizend hectare woestijngrond op om er een nieuwe stad te laten verrijzen: Heliopolis, stad van de zon. Eigenlijk ging het om een nieuw stadsdeel dat – uiteraard door zijn eigen bedrijven – door trams met Caïro werd verbonden. Heliopolis was een luxeoord, met villa’s, hotels en paleizen, met een paardenrenbaan, een golfbaan en een vliegveld. Opnieuw deed Empain beroep op gereputeerde architecten om zijn project cachet te geven. De Belg Ernest Jaspar en de Fransman Alexandre Marcel (ook de architect van Leopold II’s Japanse Toren) creëerden voor hem zelfs de Heliopolische stijl - eigenlijk een duur label voor een wat kitscherige, pompeuze en kolonialistische mengeling van exotische neo-stijlen, die tegelijk verwees naar de klassieke Egyptische, Indische en Cambodjaanse architectuur.

In 1930 stierf Empain in Sint-Pieters-Woluwe, dat de Edouard Empainlaan naar hem vernoemde, maar zijn stoffelijk overschot werd naar de Onze-Lieve-Vrouwbasiliek van Heliopolis overgebracht. Ondanks het aanvankelijke succes gingen grote delen van Heliopolis later verloren. Ze werden opgeslokt door de miljoenenstad. Toch zijn de bewoners van de wijk zich nog sterk bewust van het verleden en zijn de verwijzingen naar de Belgische baron er nog talrijk. Zijn eigen paleis staat nog overeind en zou worden gerestaureerd. Al heeft de eigenaar – de Egyptische staat – momenteel andere zaken aan het hoofd. In thuisland België stortte het Empain-imperium ondertussen ook langzaam in. Een Brussels overblijfsel is de Villa Empain in art deco, die Edouards zoon Louis-Jean door architect Michel Polak liet bouwen vlak nadat hij en zijn broer het vermogen van zijn in 1929 overleden vader had geërfd.